رۆژنامەوانی ژینگەیی، بەشێکی گرنگی رۆژنامەوانییە کە تەرخانکراوە بۆ دروستکردنی گۆرانکاریی و کاریگەری لەسەر هاوڵاتیان، لە پێناو بەرەوپێشبردنی چۆنیەتی و کوالیتی ژیان لەسەر زەوی بە گشتی و ئەو جیوگرافیایەی تیادا دەژین بەتایبەتی.
ئەمەی سەرەوە پێناسەیەکی سادە بو کە بەپێی ئەزمونی خۆم وەک چالاکوانێکی بواری ژینگەیی و رۆژنامەنوسێک هەڵمسەنگاند؛ لەراستیدا رۆژنامەنوسی ژینگەیی بەم جۆرە پێناسە دەکرێت: کۆکردنەوە، پەسەندکردن، بەرهەمهێنان و بلاوکردنەوەی کۆمەڵێک زانیاریە کە پەیوەندی بە روداوە هەنوکەیی و بابەتە گەرم و کێشە قوڵە تەندروستەکانەوە هەیە کە مرۆڤ بێ ئاگایی خۆی دروستیان دەکات و بەرکەوتنی راستەوخۆی لەگەڵی هەیە.
خراپ مامەڵەکردن لەگەڵ ژینگە و سەرچاوە مرۆییەکان بە گشتی دەکرێت بە دو جۆرەوە؛
یەکەم- زۆربەکارهێنان(overuse)، واتە بەکارهێنانی سەرچاوەکانی ژیان زیاد لە پێوستی خۆی.
دووەم-بەد بەکارهێنان(abuse)، ئەمەیان بە لێکدانەوەیەکی دیکە پێی دەوترێت دەستدرێژیکردنە سەر سەرچاوە مرۆییەکان، واتە خراپ مامەڵەکردن لەگەڵیدا و رێزنەگرتن و بە سوک تەماشاکردنی.
هەڵوێستەیەک لەسەر هەردوکی و لە دوەمەوە دەستپێبکەین، کاتێک کەسێک دەستدرێژی دەکاتە سەر کەسێکی دیکە، کەسی یەکەم ناونیشانێک هەلدەگرێت لەناو کۆمەڵگادا: بەدرەوشت، بەو پێیە هەر کەسێک بەگوێرەی جۆری دوەم مامەڵە لەگەڵ ژینگە و سەرچاوە مرۆییەکاندا بکات ئەو ناونیشانە بۆخۆی هەڵدەگرێت(کەسێکی بەدرەوشتە!).
هەواڵێکی خۆش و هەواڵێکی ناخۆش سەبارەت بەم جۆرە کەسانە:
لە هەواڵە ناخۆشەکەوە دەستپێ دەکەم: هەر کەسێک، قوتوی بیبسی، بتلی ئاو، زەرفی جبسەکەی لە دەرگای ئۆتۆمبێلەکەیەوە فرێ بداتە سەر جادە، ئەو ناونیشانە دەیگرێتەوە، هەر کەسێک پاشماوەی خۆراک و زبڵەکانی خۆی لە شوێنە گشتیەکان بەجێ بهێڵێت ، ئەو ناونیشانە دەیگرێتەوە...هتد
هەواڵە خۆشەکەش ئەوەیە: سەیرکەن! کەسێک دەستدرێژی بکاتە سەر کەسێکی دیکە تا ماوە ئەو ناونیشانەی لێ نابێتەوە، بە رۆژی روناک هاوار بکات بڵێت ئیتر من وازم لێ هێناوە لای خەڵکی هەر بەو چاوە سەیر دەکرێت، بەڵام دەستدرێژی کردنە سەر سەرچاوە مرۆییەکان و ژینگە، ماست نیە بە لێوتەوە دیار بێت(رەنگە لەبەر ئەوەش بێت خەڵکێکی زۆر بێ گوێدانە کۆمەڵگە ئەنجامی دەدەن)، لە ئێستاوە وازی لێ بهێنە، کەس ناتوانێت بڵێت بەری چاوت کلی پێوەیە.
مامەڵەی یەکەم، زۆر بەکارهێنانی سەرچاوە مرۆییەکان، ئەم جۆرەیان زۆر بە زەقی لە کۆمەڵگەی کوردەواریدا دیارە، ئامادەکردنی ژەمێکی زۆری خواردن زیاد لەوەی پێویستە، سەیری ئەمە لەوە دایە، دو هاوسەر ١٥ ساڵە پێکەوە دەژین تا ئێستا نازانن چەند کوپ برنج بە تەواوی بەشی خێزانە چوار کەسیەکەیان دەکات، بایی ئەوەندە ئامادە دەکرێت کە ٧ کەس بۆ دو ژەم و نیو لێ بخۆن، بێگومان سێ کەسەکەی دیکە سەتڵی خۆڵەکەیانە.
هەردو مامەڵەکە راستەوخۆ پەیوەندی بە رۆشنبیری تاکەکەسی هەیە، کەواتە رۆژنامەنوس بڵێت چی؟
رۆلی رۆژنامەنوس چیە؟
هەوڵدان بۆ تێگەیاندنی خەڵکی لەسەر کێشە ژینگەییەکان، زۆرجار توشی بێهیوایت دەکات و وەکو کوتانی ئاسنی ساردە، لە هەرێمی کوردستان زۆربەی خەڵکی هیچ ژینگەیان بەلاوە گرنگ نیە، زۆرێک لە چین و توێژەکان لایان وایە سەرچاوەکانی ژیان وەکو ئاو، هەوا، ئەو سەرچاوە زیندوانەی دیکە کە بۆ ژیان پشتیان پێ دەبەسترێت تا قیامەت بونیان دەبێت و هەرگیز لەناو ناچن(هەربەجدی!!)، زۆر بەکارهێنان و خراپ بەکارهێنانی سەرچاوەکانی ژیان و ژینگە تا ئێستاش نەبوە بە بابەتی گەرمی رۆژ، لێرەدا کەمترخەمیی رۆژنامەنوسان و دەزگاکانی میدیایی بە زەقی دیارە، مانشێتی رۆژنامە ئەلکترۆنیەکان، سەردێری تەلەفیزیۆنە کوردیەکان لە چواردەوری بابەتە سیاسیەکان دەخولێتەوە، تا ئێستاش ژینگەیەکی ناتەندروست نەیتوانیوە بە ئەندازەی سیاسیەکی گەندەڵ سەرنجی رۆژنامەنوسان را بکێشێت!
کێشەکە تەنها قەڵەم کولیی رۆژنامەنوسان و بێتوانایی میدیا نیە بۆ راکێشانی سەرنجی جەماوەر بۆ بابەتە ژینگەییەکان، بەڵکو بە گرنگیی نەبینییەتی، هاوکات نوبونی بنچینەیەکی زانستی قوڵی رۆژنامەنوسان سەبارەت بە بابەتە ژینگەییەکان، تا ئێستاش میدیا تەنها بایی ئەوەندە توانیویەتی سەرنجی جەماوەر لە بابەتە ژینگەیەکاندا رابكشێت کە گەرمترین پلەکانی گەرمای ناوچە نزیکەکان و بەهێزی گوڕی ئەو بومەلەرزەیە بە خوێنەر بڵێت کە دوێنی یەکێک لە شارەکانی وڵاتی کیشوەرێکی دیکەی هەژاندوە.
رۆژنامەوانی کوردیی، نەک تەنها دەستی لە پێراگەیشتنی بابەتی ژینگەیاکاندا کورتە، بەڵکو چاویش لە ئاستیا کورت بینە؛ لە ئەندازەیەکی زۆر بچوکدا روماڵی شوێنێکی گشتی دەکات کە سەردانکەرانی بێ هەستکردن بە بەرپرسیاریەتی کۆمەڵێک بتڵی پلاستیکیان لێ فرێداوە، چونکە تەنها دیمەنەکەی بێزاری دەکات، بنکۆڵکاریی لە بابەتە ژینگەیاکنادا لە ئاستێکی زۆر لاواز دایە، ؛ توێژەران لەسەرانسەری جیهاندا بەردەوام هۆشداری دەدەن لەسەر بەکارنەهێنانی بەرهەمە پلاستیکیەکان، بەهۆی ئەوەی کە سەدان ساڵیان پێدەچێت تا لەناو خاکدا شی دەبنەوە و ئەوەش بەپیتی و بەرهەمداری خاک لەناو دەبات، بەڵام بەگوێرەی توێژینەوەیەکی نوێ پلاستیک هەرەشەی راستەوخۆیە بۆ سستەمی ژینگەیی زەوی.
لەوتوێژینەوەیەدا کە لە ژۆرناڵی زانستی (Nature Communications Biology) دا بڵاوکراوەتەوە باس لەوە دەکات" ئەو ماددە کیمیاییانەی کە لە رێگەی پاشماوە پلاستیکیەکانەوە بەناو ئاوی دەریا و زەریاکاندا بڵاودەبێتەوە دەبێتە هۆی لەکارخستنی گەشەی جێنەتیکی بەکتریای پرۆکلۆرۆکوس و دواتر بەتەواوی لەناوی دەبات؛ بەکتریای پرۆکلۆرۆکوس، کە لەناو دەریا و زەریادا دەژی و دروستکەری راستەوخۆی کرداری رۆشنەپێکهاتنە لەناو دەریادا، دەبێت هۆی دروستکردنی سەدا 10ی ئەو ئۆکسجینەی کە هەڵیدەمژین، توێژینەوەیەکی نوێ دەریدەخات"پلاستیک دەبێتە هۆی لەناوبردنی پرۆکلۆرۆکوس".
دەتوانین بڵێین، گواستنەوەی بابەت و کێشە ژینگەییەکان لەلایەن میدیاوە بۆ جەماوەر تاکە کێشەیە کە رۆژنامەنوسان دەتوانن رۆڵی کاریگەر و راستەوخۆیان هەبێت، بێ گەڕانەوەیەی راستەوخۆ بۆ حکومەت ، بەڵام ئەو ئەرکەش بێ گومان بێ ئاڵنگاری نیە، کە دەکرێت لێرەدا کورتی بکەینەوە بۆ سێ خاڵ
١-نەبونی راهێنانی زانستی بە رۆژنامەنوسان و دەزگا میدیایەکان لەلایەن پەیمانگا حکومیەکان، بەمەش گرنگی بابەتە ژینگەییەکان فەرامۆش دەکرێت لەلایەن رۆژنامەنوسان.
٢-دەستپێرانەگەیشتن بە داتا و زانیاریە ژینگەییەکان و نەبونی کار ئاسانی لەلایەن حکومەت.
٣-نەبونی پرۆگرامی هۆشیاری گشتگیری لە بواری ژینگەدا لەناوەندە پەردوەردەییە حکومیەکان و شۆڕنەبونەوەی ئەو هۆشیاریانە بۆ ناو خێزان و ماڵەکان
خه‌ندان