مێژووی مرۆڤایەتی، پڕییەتی لە سەرهەڵدان و سەركوتكردن، سەركەوتن و شكست، هەوڵی بێ پچڕان‌ بۆ گەیشتن بە دەسەڵات و زاڵبوون بەسەر ئەوانی دیكەدا، هەروەها هەوڵدانە بۆ یەكسانیی و دابەشكردنی دەسەڵات و رۆڵ نواندنێكی سەرەكییە لە كایەی سیاسی و كۆمەڵایەتیدا كە خۆی لە داڕشتنی یاساو رێساكانی ژیانی تاك و كۆی كۆمەڵگە جیاوازەكاندا دەبینێتەوە و دەكرێت بڵێین مێژوویەكە كە لێوانلێوە لە شەڕی ژیان و مان ‌و نەمان.

پرسی ژنیش بەردەوام یەكێك بووە‌ لە پرسە هەرە گرنگ و گەورەكان لەناو سەرجەم كۆمەڵگەكاندا. تەوەرێكە هەمیشە جێگەی مشتومڕبووە. بە‌تایبەتی لەناو كۆمەڵگە داخراوەكاندا، چونكە لەژێر رۆشنایی پێشكەوتن و پێگەی ژنان لە هەندێك وڵاتدا، ئەو پرسە گۆڕانێكی بنەڕەتی و قووڵی بەسەر دیمەنی كۆمەڵایەتی گشتیدا هێناوە.

ئەمە لەكاتێكدا لە هەندێك وڵاتانی دیكەدا، ئەو پرسە تا ئێستاش پڕێتی لە چەندین مشتومڕ و دیدگا و بۆچوونی جیاواز لەبارەی چۆنێتی مامەڵەكردن و هەڵسەنگاندنی ئەو پێگەیەی ژن پێیگەیشتووە و تاچەند لەگەڵ دابونەریتی كۆمەڵگەكاندا گونجاو دەبێت.

بۆیە دەبینین مەسەلەی ژن لەناو كۆمەڵگە ئیسلامییەكاندا بەتایبەتی چەند داڕشتنێكی دژبەیەكی نیشانداوە.

لەراستیدا بەدرێژایی مێژوو بەدەستهێنانی دەسەڵاتی رەها ترۆپكی هیواكانی تاكی مرۆڤ بووە، بۆیە لەو پێناوەدا بەردەوام لە شەڕدا بووە و ئەوەی دەسەڵاتی هەبووە یاساكانی ژیانی بەقازانجی خۆی و چینی سەربە خۆی داڕشتووە و ئەوەشی بێبەش بووە لەو دەسەڵاتە، بەردەوام ژێردەستەیی و چەوساندنەوەی بەركەوتووە.

ژنان بەشێكن لەو توێژەی مرۆڤایەتی كە كەمترین پشكیان لە دەسەڵات بەركەوتووە و زیاتر ژێردەستەو چەوسێنراوە بوون. یاساو رێساكانی ژیان نووسراو بن، یان نەنووسراو، بەردەوام لەلایەن پیاوانی دەسەڵاتدارەوە داڕێژراوە و دەسەڵات بەردەوام لە نێوان پیاوانی چینە جیاوازەكاندا دەستاودەست كراوە، بەڵام ژنان لەم ئاڵۆگۆڕەی سیاسەت و دەستاودەستكردنی دەسەڵات و یاسادانانەدا بێبەش كراون و بەردەوام لە سێبەری پیاوانەوە راوەستاون لەسیاسەتدا، بۆیە پاش تێپەڕبوونی هەزاران ساڵ بەسەر مێژووی لانیكەمی نووسراوی مرۆڤایەتیدا، ژنان هێشتا بە مۆمێكەوە عەوداڵی مافەكانیانن و هەوڵەكانیان بەردەوامە بۆئەوەی هەنگاو بەرەو رووناكیی هەڵهێنن.

ژنان تا سەدەی نۆزدەیەم مافی دەنگدانیان نەبوو، بەو بیانووەی بەشداریی ژنان لە ژیانی سیاسیدا پەیوەندییان لەگەڵ ژیانی خێزانیدا دەپچڕێنیت و دایان دەبڕێت.
لە ئەوروپا و پاش شۆڕشی فەرەنسا‌، بزووتنەوەی ژنان بۆ بەدەستهێنانی مافی یەكسان سەریهەڵدا لەدژی لەمپەرەكانی سەر رێی بەشداریی سیاسی و كۆمەڵایەتی.
ئۆلمپ دۆگۆژ نووسەری فەرەنسایی لە ساڵی 1789 لە راگەیاندنی «مافی ژن و هاووڵاتی»دا رایگەیاند: «چۆن‌ ژنان مافی ئەوەیان هەیە سەریان ببرێتە بەر پەتی سێدارە، مافی ئەوەشیان هەیە بەسەر مینبەرەوە سەركەون و قسە بكەن».

بزووتنەوەی سیاسی ژنان لە بریتانیاش‌ لە ساڵی 1865 سەریهەڵدا. لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاش لە ساڵی 1850 ژنان كۆنگرەی خۆیان بۆ داكۆكی لە مافی دەنگدان بەست.
ساڵی 1869 جان ئێستوارت میل فەیلەسوفی بەناوبانگی ئینگلیزی كتێبێكی بەناونیشانی «بە كۆیلەكردنی ژنان» چاپ و بڵاوكردەوە و هەروەها یەكەم گەڵاڵەی مافی دەنگدانی ژنانی پێشكەش بە پەرلەمانی ئەو وڵاتە كرد.

هەر لەو ساڵانەدا دەیان ناوەند و ئەنجومەنی سیاسی ژنان لە وڵاتانی ئەوروپا پێكهێنرا، تاسەرەنجام ژنان لە ساڵەكانی 1906 لە فینلاند و 1913 لە نەرویژ، 1915 لە دانیمارك و ئایسلەند، 1918 لە ئەڵمانیا، 1921 لە سوید و هەتا 1928 لە زۆربەی هەرە زۆری وڵاتانی ئەروپا مافی دەنگدانیان بەدەستهێنا و وەكو هاووڵاتییەكی هاوشان لەگەڵ پیاواندا رۆڵیان هەبوو لە دیاریكردنی چارەنووسی سیاسیدا.
بەڵام لە كوردستانی دابەشكراودا تائێستاش وەكو پێویست بواری ئەوە بۆ ژن نەڕەخساوە كە وەكو وڵاتێكی سەربەخۆ ئەو قوناغە مێژووییانە ببڕێت و بەناچاریی بووەتە پاشكۆی دەوڵەتانی توركیا، سوریا، ئێران و عیراق، كە ئەوانیش بە زنجیرە لە ساڵەكانی 1930، 1949، 1963، 1980 ژنان مافی دەنگدانیان بەدەستهێنا.

بەڵام ئەمە تەنیا سەرەتایەكی بچووك بوو بۆ بەشداریی ژنان لە كایەی سیاسیدا و هەوڵەكانی بزووتنەوەی ژنان بەردەوام بوو لە پێناوی نەك تەنها مافی دەنگدان، بەڵكو بۆ مافی خۆپاڵاوتنی هاوشان لەگەڵ پیاواندا بۆ بەدەستەوەگرتنی جڵەوەی دەسەڵاتی سیاسی و دەستەبەركردنی بەشداربوونێكی كارا لە سیاسەت و بڕیارداندا.

بەڵام لێرەدا پرسیارێك دێتە پێشەوە كە ئاخۆ تا چەند‌ ژنانی جیهان و لەم نێوەشدا ژنانی كوردستان لە خەونی بەدەستەوەگرتنی جڵەوی دەسەڵات و پشكی هاوشان لەگەڵ پیاواندا بۆ داڕشتنی سیاسەت و یاساو پلاندانان نزیكبوونەتەوە؟

ئەمە پرسیارێكی گرنگە، بەتایبەتی لە سەدەی بەجیهانیبوون و سەردەمی ململانێكان و پەرەسەندەكان‌دا، بەشداریی ژنان و بوونیان لە كایەی سیاسی و كۆمەڵایەتیدا گرنگییەكی بەرچاوی هەیە و تەنانەت پێوەرێكی گرنگیشە بۆ هەڵسەنگاندنی رادەی گەشەكردن‌ لەهەر وڵاتێكدا، بەڵام وەڵامی ئەم پرسیارە زۆر ئاسان نییە.

بەپێی راپۆرتی رێكخراوی هاوكاریی و گەشەی ئابووریی لە وڵاتانی خۆرئاوایی و بەتایبەتی لە دەیە و نیوی رابردوودا، دەركەوتووە كە لە 71 وڵاتی گەورەی جیهاندا ژنان رۆڵی گرنگیان هەبووە و پۆستی باڵایان وەرگرتووە. وەك: سەرۆك كۆمار، سەرۆك وەزیران، سەرۆكی حكومەت و سەرۆكی پەرلەمان.

هەروەها لە هەندێك لەو وڵاتانەدا 50%ی نوێنەرانی پەرلەمان لە ژنان پێكهاتوون. ئەگەرچی لە وڵاتانی خۆرئاوایی هێشتا مەودایەكی زۆر هەیە بۆ گەیشتنی ژنان بە یەكسانیی تەواو لە دابەشكردنی دەسەڵات، بەڵام لە هەمان كاتدا لەمپەرە یاساییەكانی بەردەم ژنان رۆژبەڕۆژ كاڵتر دەبێتەوە و خەباتی ژنان لەپێناو یەكسانیی بەردەوامە و تا رادەیەكی بەرچاویش ئامانجەكانیان پێكاوە‌.

بەڵام لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و بەتایبەتی لەو وڵاتانەی بەندن بە شەریعەتی ئیسلامی و نوقمن لە یاسا ئایینییەكاندا، ژنان كەمترین پشكیان لە بەشداریی سیاسیدا هەیە و تەنانەت مافی خۆپاڵاوتنیشیان بۆ پۆستە هەرە گرنگەكانی دەسەڵات نییە. وەك: پلەی سەرۆك كۆمار.

بۆ نموونە لە‌ وڵاتێكی وەكو ئێراندا لە كۆی 193 وڵاتی جیهان پلەی 177ی هەیە و تەنیا 17 نوێنەری ژنی لە پەرلەماندا هەیە.

سەرەڕای ئەوەی بەشداریی ژنانی كوردیش لە گۆڕەپانی سیاسەتدا حاشاهەڵنەگرە و مێژووی خۆڕاگریی ‌و بەرخۆدانی كورد بەبێ ژنان ناكرێت بنووسرێتەوە و وەك مەلێك وایە كە بەباڵێك هێزی فڕینی نییە، بەڵام ژنان لە ئاستی رابەرایەتیی سیاسیدا جێگایەكی شیاوو شایستەیان نییە.

رێكخراوەكانی تایبەت بەژنانیش دەسەڵاتی ئەوەیان نابێت كە دادی نایەكسانیی ژنان بدات. ژنان ئەگەر بە بڕوای پۆڵاینی یەكسانیخوازی لە ناوەندەكانی بڕیارداندا جێ پەنجەیان دیارنەبێت ‌و نەبنە بەشێكی یەكسان لە بڕیارە چارەنووسسازەكانی گەلی كورد، ئەوا ئەو بڕیارە ناتەواوە و هەموو رێگاكانی پڕلە هەوراز و نشێوی چارەنووسی ئازادیی‌ نیشتمان، ئازادیی بیروڕا، دیموكراسی‌ و یەكسانی پێی نابڕدرێت.

تەنیا پرسكردن بە ژنان بەس نییە، ژنان دەبێت بەشێك بن لە بڕیاردان، پێویستە حزبەكانی كوردستان نموونەیەكی جیاوازتر لە بەشداریی سیاسیی ژنان و كەڵك وەرگرتن لە ‌تواناكانی ژنان پیشان بدەن و رواڵەتی پیاوانەی حزبەكان بەقازانجی یەكسانیی جێندەریی و رێگریی لە نێرسالاری گوڕانی بەسەردا بێت.

دەوڵەتی نوێش لەكاتی دروستبوونیدا، لەسەر پاشماوەی دەوڵەتی كۆن و چاكسایی پچڕ پچڕ دروست نابێت، بەڵكو دەبێت پلان و پڕۆژەی تەواوكاریی هەبێت، كە تێكەڵی بزاڤی مێژوویی بێت لەناو دینامیكیی نوێگەرایی و گوزارشت لە ئیرادەی راستەقینە بكات و كۆمەڵگە بەرەو داهاتوویەكی رۆشنتر و باشتر ببات. هەر بەرەو پێشكەوتنێكیش، لەسەرجەم بوارەكاندا بەبێ یەكسانیی جێندەری نایەتەدی و ژیانی هاوبەش و كاری هاوبەش كۆمەڵگەیەكی تەندروست دروست دەكات.