كۆرۆنا ئەو جەنگە ناڕەوايەی لەناكاو يەخەی گرتين و مرۆڤايەتیی بێسەركردە كرد، ڤايرۆسێك كە سنوورى وڵاتانی بەزاند و تووانی سنووری نێوان مرۆڤەكانيش ببەزێنيت، ئەزمەيەكی بۆ خووڵقاندين جياواز لە ئەزمەكانی دیکە، جەنگێكی جيهانی كە سەنگەری شەڕ و جەنگاوەری شاراوەيە و دوژمن تێيدا نەناسراوە، بەردەوامیش ئەم دەستەواژانە بەر گوێمان دەكەون (ئارام بن و دەروونتان ئارام بكەنەوە، نەخۆشيیەك رووى لە هەموو جيهان كردووە، لە ماڵەكانتان بمێننەوە، ئاگادارى خۆتان بن، دۆستەكانتان بپارێزن، ئەمەش تێدەپەڕێت، دووبارە ژيان دەستپێدەكاتەوە، پابەندی رێنماييەكان بن.

 

ڤایرۆسی كۆرۆنا توانی لەسەر نەخشەی جيهان خۆی بسەپێنێت و تۆماربێت بە جەنگێكی كاريگەر لەسەر گەردوون و مرۆڤايەتی، دەركەوتنی نەخۆشيیەكە بۆ يەكەم جار لە شاری ووهانی چين بوو، زۆر بە خێرایی وەك بەرق توانی جوگرافيا ببەزێنێت و بەرەنگاری وڵاتە زلهێزەكان ببێتەوە و جيهانی ناچاری گۆشەگيری و داخستی سنوورەكان كرد. پەنا برا بۆ دەركردنی رێنمایی و بڕيار و ياسای لەناكاو لە زۆربەی وڵاتانی دونيا و سنوورداركردنی مافی گشتی و تايبەتیی تاك لەبەر ئەوەی پاراستنی تەندروستیی گشتی و ژيانی مرۆڤ گرنگ و لە پێشينە بوو، هەرچەندە شێوازی مامەڵەی وڵاتان لە بەرەنگاربوونەوەی جەنگی كۆرۆنا جياواز بوو كە هەندێك بەرژەوەندی ئابووريیان پێش ژيانی هاووڵاتيانيان خست و دواكەوتن لە رێگرتن لە بڵاوبوونەوەی  ڤايرۆسەكە و قوربانیی زۆری ئەنجامی هەڵەی مرۆڤەكانی لێكەوتەوە.

 

وەك ئاشكرايە لای هەمووان توانای دامودەزگاكانی وڵات لەكاتی رووداوی نەخوازراو و لەناكاو دەردەكەوێت، هەر وڵاتە و  بڕيارەكانی بەپێى بۆچوون و ستراتيژیی كارگێڕیی خۆی و چارەسەر بۆ بابەتەكە دادەڕێژێت. ئازايەتی بڕياردان لەم بوارەدا دەبێت لەسەر بنەمای پاراستنی ژيانی خەڵك و رزگاركردنی بێت كە لە كاتێكدا مەترسیيەكان دەگاتە لێواری ژيان و مردن. ئەوەی گرنگە ڤايرۆسی كۆرۆنا زۆرێك لە دەوڵەتانی دنيای ناچاركرد كە باری لەناكاوی تەندروستی رابگەيێنن و بەپەلە ياسا يان بڕيار و پەيڕەو و رێنمایی و فەرمانی سنوورداركردنی جووڵەی خەڵك دەركراو بوارێكی فراوان درا بە دەسەڵاتی جێبەجێكردن بە مەبەستی بەرجەستەكردنی سياسەتی بەگژداچوونەوەی ڤايرۆسەكە بۆ پاراستنی تەندروستيیان.

 

هەرچەندە رێكارەكانی حکومەت جۆرێك لە پێشێلكاریی ماف و ئازادیيەكانی خەڵكی لێكەوتەوە، بەڵام دواجار و لەبەرئەوەی بەرژەوەندیی گشتی دەپارێزێت پاڵپشتە بە رەوايی رێپێدانی بەدەر و لەناكاوی دۆخە نەخوازراوە كتوپڕەكان. ئەم ياسا و رێكارانەش لە كەشوهەوای ترسناكی نەخۆشيیەك دەردەكرێت كە رۆژانە هەزاران كەس لەناو دەبات، بێگومان دەركردنيشان بەدەر لە پيادەكردنی رێكارە ئاسايی و ياساييەكان دەبێت كە لەكاتی ئاسايیدا پەيڕەودەكرێن.

 

جێی ئاماژە پێدانيشە كە هەندێك لە وڵاتان ياسای لەناكاويان نەسەپاند بەهوێ دڵنيابوونيان لە ئاستی رۆشنبیری و تێگەیشتنی هاووڵاتيانيان لە لايەك و لەلايەكی دیکەش لەبەر رێپێنەدانی دستووريیان. هەر بۆيە ئەزمەی كۆرۆنا تاقيكردنەوەيەكی گەورە و نوێى ئاستی رۆشنبيریی گەلانە لەلايەك و سەركەوتنی دامودەزگەكانی حكومەتە لەلايەكی دیکە، بەدەر لەوەی كە وڵات بەهێزە و دەوڵەمەندە يان پێشكەوتووە لە بواری ئەلیكترۆنيدا يان نا، بەڵكو پێوەری سەركەوتن رێژەی كاراييە لەم جەنگەدا.

 

لەم ميانەشدا ئەركەكانی حكومەت قورستر و سەخت دەبێت لە رووبەڕووبوونەوەی جەنگەكەدا، بۆيە ناچارە هەموو ئەو ئەگەرانە لەبەرچاو بگرێت كە پەيوەستن بە ژيانی هاووڵاتيان وەك پەيداكردنی سەبەتەی خواردن و بەڕێوەبردنی نەخۆشخانەكان و كەرەنتينكردنی هەزاران كەس و بەردەستكردنی ئاسايش و ئارامیی شارەكان و دابينكردنی ئابووریی تاك و لێپرسينەوە لە كەسانيك كە هۆكار دەبن لە بڵاوبوونەوەی نەخۆشيیەكە، جا بە ئەنقەست بێت يان بە هەڵە يان بە كەمتەرخەمی يان گوێڕايەڵ نەبوون بە رەچاوكردنی ياساكان و فەرمانەكان وەك (هێنانی كەسانێك بە قاچاخ لە وڵاتانێك كە ڤايرۆسەكە بە شێوەيەكی بەرچاو تيايدا بڵاوبووەتەوە، يان گاڵتەپێكردن و گوێپێنەدان بە رێنمایی و ئامۆژگاریيە دەرچووەكانی لايەنی تەندروستی و ئاسايشى فەرمی لە وڵات يان هاندان و رێگرتن لە پابەندبوونی كەسانی دیکە بەو رێنمايیانەوە.

 

وەك ئاشكرايە كە دەوڵەت لە هەموو بارودۆخێكدا سيستەمی ياسايی رێكدەخات و تاوان و سزا دياری دەكات، ئەوەی بە پێويستی دەزانم لێرەدا ئاماژەی پێبكەم ئەوەيە كە عێراق لە پەنجاكانی سەدەی رابردووەوە چەند ياسايەكی دەركردووە كە پەيوەست بووە بە تەندروستیی كۆمەڵگە و لايەنەكانی خۆپارێزی لە نەخۆشيیە گوێزراوەكان و رێكخستنی تاقيگە و شوێنە تەندروستيیەكان و چۆنییەتی گواستنەوەی تەرم و ناشتنی ئەو كەسانەی كە بەمجۆرە نەخۆشيیانە گيانلەدەستدەدەن، وەك ياسای تەندروستیی گشتی ژمارە 89ـی ساڵی 1981 كە زۆربەی ياسا كۆنەكانی پێشووی تايبەت بەوبابەتانە دوای هەمواركردنيان لەم ياسايەدا كۆبووەتەوە، ئەوەش دەریدەخات كە عێراق هەر لە كۆنەوە گرنگی زۆری بە لايەنی تەندروستیی گشتی داوە. لە ياسای سزادانی عێراقی ژمارە 111ـی ساڵی 1969 لە دەروازەی حەوتەم بەشی حەوتەم ئەو تاوانانەی زيانبەخشن بە تەندروستیی گشتی لە ماددەكانی 368 و 369 چارەسەركراوە و سزای بۆ دياریكراوە.

 

هەروەك لە دەقی  368 داهاتووە "سزا دەدرێت بە حەپسكردن بۆ ماوەيەك كە لە سێ ساڵ زياتر نەبێت هەريەكێك بە ئەنقەست كارێك ئەنجامبدات كە ببێتە هۆی بڵاوبوونەوەی نەخۆشيەكی مەترسيداری زيانبەخش بۆ سەر ژيانی تاكەكان. ئەگەر كارەكە  مردنی مرۆڤ يان كەمئەندامی لێكەوتەوە ئەوا بكەر بەو سزايە سزادەدرێت كە دانراوە بۆ تاوانی لێدانێك كە مردن يان كەمئەندامی لێبكەوێتەوە بەپێى بارودۆخەكان". 

 

لە دەقی ياسای 369 دا هاتووە "سزادەدرێت بە حەبسكردن بۆ ماوەيەك كە لە يەك ساڵ زياتر نەبێت يان پێبژاردن لە 100 دينار (بەپێی دراوی کۆنی عێراقی) زياتر نەبێت هەركەسێك بە هەڵە بووە هۆی بڵاوبوونەوەی نەخۆشيیەكی مەترسيداری زيانبەخش بە ژيانی تاكەكان. ئەگەر هاتوو بەو هۆيەوە مردنی مرۆڤێك يان كەمئەندامی لێكەوتەوە، ئەو كەسە سزادەدرێت بەو سزايەی كە بۆ تاوانی كوشتنی بەهەڵە يان تاوانی ئازاردانی بە هەڵە دانراوە بە پێی بارودۆخەكان". 

 

ئەوەی شايەنی باسە كە زۆرێك لە دەوڵەتەكان ياسا و پەيڕەو و بڕياری جۆراوجۆریان دەركرد بۆ بەگژداچوونەوەی ڤايرۆسەكە بەپێی سيستەمی ياسايی خۆيان، وەك نموونەش وڵاتی بەريتانيا كە لەم باروودۆخەدا ياسای رێگريكردن لە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنای دەركرد بە مەبەستی كەمكردنەوەی مەترسیی بڵاوبوونەوە و گواستنەوەی ڤايرۆسەكە، دانانی رێكار و سزا بۆ ئەو كەسانەی بە ئەنقەست ياخود بە كەمتەرخەمی دەبنە هۆكاری بڵاوبوونەوەی نەخۆشيیەكە و زيانگەياندن بە تەندروستیی گشتی و سزای ئەو كەسانە دياری كراوە كە پابەندی رێكاری ياسايی نابن، وەك راكردن لە كەرەنتين يان رێگریكردن لە پشكنين و ئەنجامدانی هەر كارێك كە تەندروستیی گشتی بخاتە مەترسیيەوە و غەرامەی دارايی دياری كردووە وەك سزايەك  بەرامبەر سەرپێچيكار بە برێك كە لە هەزار پاوەند زياتر نەبێت .

   

ئەوەی گرنكە  لەكۆتايیدا ئاماژەی  پێبدەين دەبێت  ڤایرۆسێكی وا بچوك چی بەسەر مرۆڤ و مرۆڤايەتی بهێنێت هەر لە گۆڕينی كولتوور و ناخی مرۆڤ و كۆكردنەوەی بير و هزری، پڕكردنەوەی كەموكورتیيەكان، تا دەگاتە ئاستی نێودەوڵەتی و جياكردنەوەی  وڵاتان لە يەكدی بەهۆی قەدەخەی هاتووچۆی نێوانيان و گۆڕينی سياسەتی ئابووری لەبەر جياوازی بۆچوونەكان، وەك پەيامێك كە پێمان بڵێت، ئێمە بە هەڵەداچووين لە داڕشتنی پلان و بەڕێوەبردنی ئەركەكانمان، هەرچەندە رابردووی مرۆڤ و پێشينەی ئەوەمان پێدەڵێت كە تەنانەت دوای لەناوچوونی ڤايرۆسەكە ئەگەری گەڕانەوەی هەيە بۆ سەر خووەكانی پێشووی و دۆخی جارانی يان هەندێجار خراپتر ئەزموون و مێژووش دەيسەلمێنێت كە لە هەزاران ساڵەوە كارەساتەكان بۆ ماوەيەكی كاتی غەريزە و خووی مرۆڤەكان دەگۆڕن، دواتر و بەردەوام خووەكان دووبارە دەبنەوە بەجۆرێك لەجۆرەكان و لە شێوە و فۆڕمی جياجيا دا. 

 

دەبێت كۆرۆنا گۆڕانكاريیەكی گەورە لەگەڵ خۆی بهێنێت كە كاريگەريیەكانی لەسەر مليۆنەها خەڵك جێبهێڵێت كە پێشتر و بەم خێراييە پێشينەی نەبووبێت لە مێژووی مرۆڤايەتی، ئەويش بە فێركردنی وانەيەكی گرنگ، وانەيەك پێمان دەڵێت هيچ لە رووح و رووحانيەت گرنگتر نیيە لە ژياندا. نە پارە، نە چەك و نە پەرستگەكانیش ژيانی مرۆڤ رزگار ناكەن، بەڵكو پێويست بە قووڵایی رووح دەكات كە مانای بوونی لەم گەردوونە پێبڵێت و لەگەڵ چۆنیێتی ئەنجامدانی ئەركی سەرشانی بەخێرایی لەسەر گۆی زەوی و دوا پەيامی گەشبينانەش لەگەڵ ئەم سەختی و مەترسيیانەدا ژيان بەردەوامە.