دیداری ئەمجارەمان، ژنان و پرسەكانی پەیوەندیدارە بەوان كە چەندین رەهەند وەردەگرن، لەو رووەشەوە لەگەڵ خاتوو سروود محەمەد فالح، چالاكوانی بواری مافی مرۆڤدا ئەو پرسە تاوتوێ دەكەین و تیشك دەخەینە سەر ئەو پرسە و كێشەكانی بەردەم ژنان لە عیراق بەگشتی و كوردستان و شاری كەركوك بەتایبەتی.
دیداری: سۆران داودی
بارودۆخی وڵات رەنگدانەوەی بەسەر بارودۆخی ژنانەوە هەیە
*بارودۆخی ژنان لە عیراق بە گشتی و كوردستان و كەركوك بەتایبەتی چۆن هەڵدەسەنگێنن؟
–ژنانیش وەك بەشێك لە كۆمەڵگە بارودۆخەکەیان رەنگدانەوەی بارودۆخی کۆی وڵاتە، ئەگەر عیراق لە بارودۆخێكی پڕ ئاسایش و سەقامگیردا بێت، ئەوا رەنگدانەوەی بەسەر خێزان و بارودۆخی ژنانیشەوە دەبێت، لەبەرئەوەی ژنان توێژێكی ئەم كۆمەڵگەیەن، بۆیە تێبینی ئەوە دەكەین کە بارودۆخی ئەمنی ناجێگیر و نا سەقامگیر و بارودۆخی سیاسی خراپ و گەندەڵی بەربڵاو، ئەمە چ جای بارودۆخی ئابووریی خراپ و نەبوونی سەروەریی یاسا، ئەمانە رەنگدانەوەیان بەسەر بارودۆخی خێزانەوە دەبێت، بەوپێیەش كاریگەریی لەسەر بارودۆخی ژنان دەبێت، بەتایبەتی ژنە پەراوێزخراوەكان، ئەوانەی دەوروبەری شارەكان، یاخود ئەوانەی نەخوێندەوارن و بێبەشكراون لە خوێندن، تەنانەت ژنانی ناوچە رزگاركراوەكانیش.
بارودۆخەکە ئێستا جیاوازە لە رابردوو
*بارودۆخی ژنان لە چەندین ناوچەی عیراق، رووی لەپاشەكشە كردووە، تەنانەت لەرووی بەراوردكردن بە ساڵانی هەشتاكانی سەدەی رابردووش، ئێوە خوێندنەوەتان بۆ ئەو بارودۆخە نوێیە چییە؟
– بەراوردەكە لەنێوان دوو نەوەیە، كاتێك بەراوردی خۆم دەكەم لەگەڵ دایكم، كە لەساڵانی هەشتاكانی سەدەی رابردوودا بووە، بارودۆخی گشتی ئەوكات سەقامگیرتربووە، یاسا بەدەر لە سیاسەت تاڕادەیەک سەروەر بووە، یاساكان روون و ئاشكرا بوون، كۆمەڵگەیەكی مەدەنی هەبوو، ئەوكاتە جۆرێك لە هۆشیاریی هەبوو، وڵات نەخوێندەواری کەمتر تێدابوو، بۆیە كاتێك بەراوردی ئەوكاتە لەگەڵ ئێستا دەكەم، بەتایبەتی بەو بارودۆخەی وڵاتی پێدا تێپەڕیوە، هەر لە گەمارۆی ئابووریی و جەنگی ناوخۆیی و جەنگی دژبە تیرۆریستانی داعش و سەرهەڵدانی گەندەڵی دارایی و ئیدارییەوە، لەگەڵ بەسەربازكردنی كۆمەڵگە، بێگومان دەبینین كە ئەمانە رەنگدانەوەیەكی خراپیان بەسەر واقیعی ژنانەوە هەبووە، ئەو راستییەش هەیە كە بارودۆخی ژنان لە ناوچەكانی ناوەڕاست و باشوور و ناوچە جێناكۆكەكان، بەراورد بە هەرێمی كوردستان جیاوازە، بارودۆخی ژنان پشت بە هۆشیاریی گشتی و بە یاساكان دەبەستێت.
بۆ نموونە لە هەرێمی كوردستان گۆڕانكاریی لە چەندین یاسادا كراوە بۆ پاراستنی مافەكانی مرۆڤ، بەڵام بەداخەوە تائێستا ناوچەكانی تری عیراق بەو كێشانەوە دەناڵێنێت، بۆ نموونە ئێمە داوا لە پەرلەمانی عیراق دەكەین پەلە بكات لە هەمواركردنی یاسای بەگژاچوونەوەی توندوتیژیی خێزانی و داوا دەكەین بە خێرایی پەرلەمانی نوێ دانیشتنەكانی دەستپێبكات، لەبەرئەوەی ئێمە پێویستمان بە دەركردنی چەندین یاسایە كە خزمەت بە كۆمەڵگە دەكەن، لە ساڵانی هەشتاكاندا، عیراق چەندین یاسای تایبەت بە باری كەسێتی هەبوو، ئەو یاسایانەش بۆ ئەوكات و سەردەمەی خۆی گونجاو بوو، بەڵام ئێستا بەهۆی گۆڕانكارییەكان و كرانەوە بەڕووی جیهاندا، پێویستمان بەوەیە گۆڕانكاریی لە یاساكاندا بكرێت بەجۆرێك لەگەڵ ئەم سەردەمەدا بگونجێ، ئێستا لەناو دادگاكانی عیراقدا چەندین بۆشایی یاسایی هەیە، لە ئەنجامی بوونی چەندین كێشە و گرفت كە بەگوێرەی سكاڵاكان لەگەڵ مادە یاساییەكاندا یەكناگرێتەوە، پێویستە چەندین یاسای نوێ هەبن کە خزمەت بە دادگاكان بكەن لەبارەی ئەو كێشە و گرفتە نوێیانەوە، چەندین كێشەی وەك گرفتی ئینتەرنێت و بێزاركردنی ئەلەكترۆنیمان هەیە، واتا لە ئەنجامی ئەو كرانەوەیە و جیهانگیریی و دەرەنجامی دەركەوتنی چەندین چەمكی نوێ، پێویستمان بە چەند یاسایەك هەیە، كە لەگەڵ ئەم سەردەمەدا بگونجێت.
داب و نەریتی کۆمەڵایەتی نامۆ هاتۆتە ئاراوە
* ئێستا باس لەوەدەكەن ، چەندین داب و نەریت هاتوونەتە ناو كۆمەڵگەی كەركوكەوە، كە پێشتر نەبوون و زۆر دووربوون لە داب و نەریتی كەركوكییەكان و هەموو ناوچەكەش بە گشتی، ئایا ئەو داب و نەریتانە چۆن بەشێوەیەكی نەرێنی كاریگەریی لەسەر بارودۆخی ژنان هەبووە؟
– ئەو داب و نەریتانە لە ئەنجامی ئەو بارودۆخانەوە هاتوون، كە ناوچەكەی پێدا تێپەڕیووە، بەتایبەتیش دوای جەنگی دژبە داعش، كە كەلتورێكی داعشیانە دروستبوو كە بریتییە لە فیکرە توندڕەوییەكانی ئەو رێكخراوە، داعش ژێرخانی مرۆڤەكانی لە رووی بەها و پرنسیپەكانەوە داڕماند، ئەو رێكخراوە بازرگانی و كڕین و فرۆشتنی بە ژنان و منداڵانەوە كرد، هەروەها شكۆمەندیی مرۆڤەكانی شكاند، ئەوەی تێبینی دەكرێت هەندێكی ئەو كەلتورە هەر بڵاوبۆتەوە، بۆیە پێویستە حكومەت كاربكات لەسەر بنیاتنانەوەی ژێرخانی بەها و پرەنسیپ و خو و رەوشتە جوانەكان، كە كۆمەڵگەی كەركوكی پێ بەناوبانگ بوو، ئێستا چەندین كێشە هەن كە بەهۆی ناسەقامگیریی بارودۆخی ئەمنییەوە پەیدابوون، كە دادگاكان دەستەوسانن بەرامبەریان و دەڵێن، پێویستە كێشەكە سەرەتا لە رێگەی خێڵایەتییەوە چارەسەربكرێت و دواتر بهێنرێت بۆ دادگاكان، كە ئەمەش بەڕاستی تراژیدیایە.
*دەتوانین بڵێین ئەمەش پاشەكشەیە؟
– هیوادارم یاسا سەروەر بێت و تواناكان و بڕیاڕدان بۆ دەزگاكانی پۆلیس و لێكۆڵینەوە دادوەرییەكان بگەڕێنرێتەوە، بۆئەوەی بگەینە ئەو ئاستە دادپەروەرییەی هەمووان دەیخوازن، بۆ بنیاتنانی كۆمەڵگەیەكی بێ توندوتیژیی، هەروەها ئاشناكردنی كۆمەڵگە بە چەمكە نوێیەكانی پەیوەست بە مافی مرۆڤ.
كێشەی خێزانەكان بەهۆی كەلێنی تاكەكانەوەیە
*چەند حاڵەتێك هەیە روویان لە زیادبوون كردووە، وەك خۆكوشتنی ژنان لە ناوچە جیاجیاكانی عیراق و هەروەها لە كەركوك و كوردستانیش، ئایا ئێوە كارتان لەسەر ئەو راپۆرتانە کردووە کە لەو بارەوە كراون؟ ئەنجامی راپۆرتەكان ئاماژە بەچی دەكەن؟
–بەڵێ، ئەوە بەهۆی بوونی كەلێنەوەیە، كەلێن لەنێوان تاكەكانی خێزان، كاتێك تاكەكانی ناو خێزان خۆشەویستی و سۆز و بەزەیی كۆیان ناكاتەوە، واتە تەنیا چوار دیوار و سەقفێكی خانوو و خواردن كۆیان دەكاتەوە، دەرەنجامەكەی بەو جۆرە دەبێت، باوكەكان هەمیشە دەڵێن ئێمە هەموو شتێك بۆ منداڵەكانمان دابین دەكەین، باشترین خوێندنگە و خوێندنگەی تایبەتیان بۆ دابین دەكەین و خەرجییەكی باشی رۆژانەیان پێ دەدەین و باشترین شتیان بۆ دەكەین، نەخێر وانییە، باشترین شت كە منداڵ پێویستێتی، خۆشەویستی و سۆزە، پێویستی بە هاوڕێیەتییە، شێوازی پەروەردەكردنی نوێ جیاوازە لەو شێوازەی نەوەی رابردووی پێ پەروەردە كراوە، منداڵەكان ئێستا، پێویستیان بە هاوڕێیەتییە تا كاتی خۆتیان بۆ تەرخان بكەیت، نەك فێری بەكارهێنانی ئایپاد و ئامڕازەكانی ئینتەرنێت و یارییەكانی بكەیت و جل و بەرگە كەشخە و گرانبەهاكان و خوێندنگە تایبەتەكانی بۆ دابین بكەیت و هیچیتر، نەخێر منداڵان پێویستیان بە خۆشەویستی و هاوڕێیەتییە، پێویستیان بەوەیە فێریان بكەیت چۆن بڕیاڕ بدەن.
*واتە پێتانوایە مرۆڤەكان هەست بە تەنیایی و بۆشایی دەكەن؟
–بەڵێ، چونكە مرۆڤ کەمیی خۆشەویستیان دەبێت، ئەوەش زۆرینەی لە نەوەی هەرزەكارەكانن.
هێشتا لە هەندێك ناوچە دیاردەی ژن بەژن ماوە
*ئێستا حاڵەتەكان روویان لە زیادبوون كردووە؟
– بەڵی ئەوە لە ئەنجامی كێشە كۆمەڵایەتییەكان و هاوسەرگیریی بەزۆر و رێگریكردنە لە كچان لەوەی کە بچنە بەر خوێندن و گوشارەكانی ناو خێزان و كێشە و گرفتەكانی ناو خێزانە، هەروەها لە ئەنجامی كێشەیەكی ترە كە لەچەند ناوچەیەك هەرماوە كە ئەویش ژن بە ژنە و لە چوارچێوەی كەلتوری كۆمەڵگەدایە.
چەندین دیاردەی تر هەن كە تێبینیمان كردووە گەنج لە جیهانێكی خەیاڵیدا دەژی، چونكە كەلتوری كۆمەڵگە ئێستا دژبە یەكە لەگەڵ ئەو كرانەوەیەی ئێستا لە رێگەی پەیوەندییە ئەلەكترۆنی و میدیاییەكانی وەك فەیسبووك و یوتیوب و ئینتەرنێتەوە هەیە، هەروەها بەهۆی كەناڵە تەلەفزیۆنییەكان و سەتەلایتەوە.لەراستیدا ئەمە دژبەیەكییە لەگەڵ كەلتوری كۆمەڵگە، هەربۆیە بەشێك لە گەنجان نایانەوێت لەگەڵ واقیعی ئەم كۆمەڵگەیەدا بژین كە دژبەیەكە لەگەڵ ئەو جیهانە خەیاڵییەی تیایدا دەژین. ئایا وەك خێزان چۆن دەتوانین ئەو جیهانە خەیاڵییە نەهێڵین؟ دەتوانین لە رێگەی گفتوگۆ لەگەڵ دایكان و باوكان ئەو كارە بكەین.ئایا چی راستە؟ هاوڕێكانی تۆ كێن؟ ئایا ئەو بیرۆكانە چین كە مێشكیانی داگیركردووە و سەیری چ كتێبێك دەکەن، چ شتێك دەخوێنێتەوە، هاوڕێیەتی كێ دەكات، سەیری كۆمێنتەكانی كوڕەكەم دەكەم لەسەر تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی فەیسبوك و تۆڕەكانی تر؟
حاڵەتەكانی گێچەڵکردن بەژنان و كچان
*چەندین داب و نەریت و بیری نامۆ هاتۆتە نێو كۆمەڵگەی كەركوكەوە، بۆ نموونە بەشێك لە ژنان ناتوانن بچنە دەرەوە وەكو جاران و وەك پێشتر ئازاد نین، یان كاتێك روو لە بازاڕ دەكەن رووبەڕووی تیروتوانج و دەستدرێژی دەبنەوە، ئێوە لەو بارەیەوە چی دەڵێن؟
– راستە هەمیشە ئەنجامی جەنگەكان و ئەو بارودۆخەی ناوچەكەی بەگشتی پێدا تێپەڕیووە و هەروەها كەلتوری داعش، بارودۆخ و گۆڕانكاریی لەو شێوەیەی لێ دەكەوێتەوە، لەهەموو ئەو وڵاتانەی جیهان كە بە بارودۆخی لەو شێوەیەدا تێپەڕیون، ئەو دیاردانە دەردەكەون، تێبینی بكەن ئێستا، زۆر بەداخەوە حاڵەتەكانی گێچەڵکردن بە ژنان و كچان زیادیكردووە لە شەقام و شوێنە گشتییەكاندا، ماڵەكانی لەشفرۆشی بەرەو زیادبوون دەچن، هەڵاتنی كچان لە ماڵەكانی خۆیان زیادیان كردووە، جیاوازییەكی چینایەتی گەورە لەنێوان چینەكانی كۆمەڵگەدا دروستبووە.
هۆشیاریی لە نێو توێژی گەنجان بە كچ و كوڕەوە
* نوێنەرایەتی ژنان لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق چۆن بوو، بەشداریكردنی ژنان لە پرۆسەی دەنگدانەكە چۆن بوو؟
–ژمارەی كاندیدانی ژن و هەروەها بەشداریی ژنان، باشترین نموونەیە لەسەر گۆڕانكاریی، چەندین ژنی گەنجمان بینی خۆیان كاندید كردبوو، بەشێكیشیان لەناو قەوارە سەربەخۆكان و وەك تاكە كاندیدی سەربەخۆ خۆیان كاندید كردبوو، لەراستیدا پێشتر ئەمجۆرە حاڵەتانەمان نەبوو، ئێستا روو لەزیادبوونە، كێبڕكێیەكی توند هەبوو، تەنانەت لەناو بازنەكانی كەركوكیشدا، كاندیدێكی ژن لە حەویجە هەبوو كە ئەندازیارێكی شارەوانی بوو، تێبینیم كرد ژمارەیەكی زۆر دەنگی پێدرابوو هەرچەندە سەربەخۆش بوو.
ئاستی هۆشیاریی زیاتر بووە، بەشێوەیەكی تایبەتیش لەنێو توێژی گەنجان لە هەردوو رەگەزی نێر و مێ و هەروەها لەنێو ئەو ژنانەی خواستیان بەرەو دروستكردنی گۆڕانكارییە، ئەم هۆشیارییە زۆر گرنگە، لەسەر ئاستی عیراق، لە چوارچێوەی راگەیاندنی ئەنجامە بەراییەكانی هەڵبژاردن، تێبینیمان كرد ناوی 97 ژنی كاندید لەسەر لیستی براوەكان دەركەوت، پەنجاو سێ كاندیدی ژن لەو ناوانە بەبێ كۆتا سەركەوتبوون، بەمانای ئەوەی بەهێز و بازو و مافی خۆیان سەركەوتوون بۆ پەرلەمانی عیراق، واتە كاندیدە ژنەكان ركابەری كاندیدە پیاوەكانیان كردبوو، ئومێدەوارم لە حكومەت و كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان، كاتێك دەڵێین كۆتا، كۆتا بۆ ئەوانە بێت كە دەنگی كەمتریان هەیە، تا بگاتە ئەوەی رێژەی بەشداریكردنی ژنان و پیاوان یەكسان بێت، بەڵام ئەو ژنانەی بەبێ سیستمی كۆتا و بە دەنگە شایستەكانی خۆیان، كورسی پەرلەمانیان بەدەستهێناوە، نابێت بخرێنە چوارچێوەی سیستمی كۆتاوە، خوازیارم ئەوە بكرێت، لە كەركوك دوو كورسی پەرلەمانی عیراق بەبێ سیستمی كۆتا بۆ ژنان بووە، هیوادارم دوو كورسی تر بەپێی سیستمی كۆتا بۆ ژنان دابنرێت بۆ ئەوەی تا ئاستێك بتوانرێت رێژەی ژنان لەگەڵ پیاواندا نزیك لە یەكسانبوون بكرێتەوە.