تاوانی جنێودان لە میدیا و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا
د. کارزان محەمەد

ئەمرۆ تاوانێكی باو لە میدیا و تۆڕەكۆمەڵایەتییەكان، بەكارهێنانی چەندین دەستەواژەی جنێوە لەكاتی لێدوان و دەربڕیندا سەبارەت بە كەسێك یاخود مەسەلەیەك یان لایەنێك. لەو روانگەیەوە كە زۆرجار جنێودان بۆتە مایەی شەڕ و ئاژاوە و گرفتی تر، بەپێی یاسای سەرجەم وڵاتان بە هەرێمی كوردستانیشەوە بە تاوان دادەنرێت، چونكە دەچێتە دەرەوەی سنووری ئازادی رادەربڕین و زیان بە رێز و حورمەتی مرۆڤ دەگەیەنێت.

لە كورتترین پێناسدا دەتوانین بڵێین؛ جنێودان پێگوتنێكە دەبێتەمایەی رووشاندن و برینداركردنی هەست و سۆز، یاخود ناوناوبانگی كەسێك یا لایەنێك، دەشێ لە رێگەی زارەكی یاخود ئاماژەوە بێت، رووبەروو یان لە رێی ئامرازێكی پەیوەندییەوە ئەنجام بدرێت، بەپێی جۆر و ئاست و قەبارەی زیانی جنێودانەكەش سزای لەگەڵدایە. جنێودان بە شێوازی جۆراوجۆر ئەنجام دەدرێت وەك؛ قسە، ئاماژە، هێما، وێنە...هتد.

روونترین پێناس بۆ جنێودان، ماددەی (434)ی یاسای سزادانی ئێراقییه كە لە هەرێمی كوردستانیش بەركارە، بەم چەشنە ئاماژەی پێداوە: "السب من رمی الغیر بما یخدش شرفه او اعتباره او یجرح شعوره وان لم یتچمن ژلك اسناد واقعه‌ معینه‌. ویعاقب من سب غیره بالحبس مده‌ لا تزید علی‌ سنه‌ وبغرامه‌ لا تزید علی‌ مائه‌ دینار او باحدی‌ هاتین العقوبتین. واژا وقع السب بگریق النشر فی الصحف او المگبوعات او باحدی‌ گرق الاعلام الاخری‌ عد ژلك ڤرفا مشددا".

لەم پێناسە گرنگەدا، ئاماژەی بۆ چەند خاڵێك كردووە؛

- جنێودان؛ پێگوتنێكە دەبێتە مایەی رووشاندنی شەرف و متمانە و ناوبانگ، یاخود برینداركردنی هەست و سۆز، بەبێ ئەوەی ئاماژە بە واقیعێكی دیاریكراو بدات. 

- لە رێگەی بڵاوكردنەوە لە رۆژنامە، یاخود چاپەمەنی یان رێگەیەكی میدیایی، دۆخی تووند بەخۆوە دەگرێت.

- ئەو کەسەی تاوانی جنێودان ئەنجام بدات سزا دەدرێ بە بەندکردنێك ماوەکەی لە یەک ساڵ تێنەپەرێت و بە غه‌رامەکردنێك لە سەد دینار زیاتر نەبێت، یان بەیەکێک لەو دوو سزایە. (ئەم سزایە بەپێی یاسای خراپ بەكارهێنانی ئامێرەكانی پەیوەندی دەستكاریكراوە).

دەشێ جنێودان لە میللەتێكەوە بۆ میللەتێكیتر، یاخود لە چینێكی كۆمەڵایەتییەوە بۆ چینێكیتر جیاواز بێ، بەڵام بە هەموو چەشنێك هەر بە تاوان دادەنرێت، چونكە زۆرجار بەهۆی جنێوێكەوە شەڕ یاخود كینەبەرایەتی دروست بووە و زیانی ماددی و مەعنەوی لێكەوتۆتەوە.

"تاوانی جنێودان لە میدیا و تۆرە كۆمەڵایەتییەكاندا"

رۆژانە لە هەرێمی كوردستاندا، چەندین رۆژنامە و گۆڤار چاپ دەكرێن و كۆمەڵێك كەناڵ و رادیۆ بەرنامەكانیان پەخش دەكەن، رێژەیەكی زۆری ئەكاونت و پەیجیش لە تۆڕی كۆمەڵایەتی هەن، لەڕووی یاساییەوە بەرپرسیارێتی سەرجەم پەیامەكانییان لەئەستۆدایە تا میدیا بە بەشێوازێكی راست و بۆ ئامانجێكی دروست بەكاربهێنرێ، هەر رۆژنامە و گۆڤار و بڵاوكراوەیەكی چاپكراو، بەو پێیەی سەرنوسەر بەرپرسە لە ناوەرۆكی بابەتەكان، ئەركی سەرشانییەتی سەرجەم دەق و وێنەكان بەرلە چاپكردنیان ببینێ، هەر تاوانێكی نمونەی جنێودانی تیادا بڵاوبكرێتەوە ئەوا بەرپرسیارێتی یاسایی و مەدەنی دەكەوێتە ئەستۆ. كەناڵ و رادیۆكانیش كە بەرپرسەكانیان وەك میدیای چاپكراو رەنگە نەتوانن بەرنامەكان بەرلە بڵاوبوونەوەیان ببینن، پێویستە خاوەن بەرنامە و پێشكەشكارەكان شارەزای یاسا و ئەخلاقی پیشەی رۆژنامەگەریی بن، تا خۆیان و كەناڵەكەیان لە  تاوانی بڵاوكردنەوە بپارێزن، چونكە هەر تاوانێك لەڕووی كەمتەرخەمی یا ئەنقەست یان بەهۆی نەزانییەوە ڕووبدات، پاساو نییە بۆ تاوان و لە سزا ناپارێزرێ. 

سەبارەت بە بەرنامە راستەوخۆكان كە هەندێكجار جەماوەر لە رێگەی پەیوەندی تەلەفۆنییەوە بەشداری دەكەن، ئەگەر تاوانی نمونەی جنێودان ئەنجامدرا، پێویستە دەستبەجێ پێشكەشكارەكە پەیوەندییەكه‌ ببڕێ و بڵێ ببورن ئێرە شوێنی جنێودان و تاوانەكانیتر نییە، چونكە دەستەواژەی گونجاو و گرنگ زۆرن و نابێ سنووری ئازادی رادەبڕین ببەزێنرێ. هەروەها كاتێكیش ئەو بەرنامە رادیۆیی یاخود تەلەفزیۆنیانە پەخشكرایەوە، ئەركێكی یاساییە ئەو بەشەی لاببرێ یاخود بۆ نمونە پارازێت و سایلێنت بكرێت تا میدیا نەبێتە ئامرازێك بۆ پەرەسەندنی تاوانی بڵاوكردنەوە.

پرسیارێكی گرنگ كە هەمیشە ئاراستەم دەكرێت، ئایا لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بەتایبەت فەیسبووك و ئینستاگرام، كاتێك بابەت یاخود وێنەیەك بڵاودەكەینەوە، خاوەن ئەكاونتەكە بەرپرسیارە لەهەر كۆمێنتێكی جنێو و سوكایەتی؟

بۆچوونی بەندە ئەوەیە مادام سەرنووسەر بەرپرسیارێتی بابەتەكانی رۆژنامە و گۆڤارەكەی لەئەستۆدایە، ئەوا هەمان بەرپرسیارێتی دەكەوێتە سەرشانی خاوەن ئەكاونتەكان. پاساوی بۆچوونەشم ئەوەیە كه خاوەن ئەكاونت دەتوانێ كۆنترۆڵی كۆمێنت بكات و بیسرێتەوە، هەروەها فرێندەكانیشی پەسەندكراوی خۆیەتی و ئەركی سەرشانییەتی نەهێڵێ ئەكاونتەكەی كە ماڵە تایبەتەكەیەتی لە دنیای ئەلیكترۆنیدا، ببێتە سەكۆیەك بۆ جنێودان و سوكایەتی. پاساوی دووەمیشم ئەوەیە ئەگەر خاوەن ئەكاونت بە بەرپرسیار بزانین، ئەوا رێژەی سوكایەتی و جنێودانیش كەم دەبێتەوە. سەبارەت بە پەیجەكانیش، ئەركی سەرشانی خاوەن پەیجەكانە كەسێك راسپێرن بۆ فلتەركردنی دیاردەی دزێوی وەك جنێودان، چونكە هەركەسێك بیەوێ رەخنە بگرێت ئەوا مافەكەی دابینكراوە، هیچ بیانوویەك نییە كە نارەزایەتی و رەخنەكانی لەهەمبەر كەسێك یاخود لایەنێك بە شێوازی جنێو دەرببڕێ كە دیاردەیەكی نایاسایی و ناشەرعی و دوور لە داب و ئەخلاقی كۆمەڵایەتیشە، ئەگەر پۆستێك، یاخود وێنەیەك لە پەیج و ئەكاونتێكەوە بڵاوبكرێتەوە و دنەدانی بۆ جنێودان تێدابێ، ئەوا بەرپرسیارێتییەكەش لەسەرشانی جنێودەر و خاوەن پەیج و ئەكاونتەكەشە. بۆ نمونە كورتە ڤیدیۆی دەمەقڕەی دوو شۆفێر لە شوێنێكدا بڵاوبكرێتەوە و بنوسرێ بۆچوونی ئێوە چییە؟. زۆرجار ئەو كۆمێنتانەم بینیووە بۆ ئەم جۆرە دیمەنانە، نەك تەنها بەرامبەر شۆفێرەكان بەڵكو جنێو و سوكایەتی بەرامبەر بە شار و وڵاتەكەش كراوە. لەپێناو رێزگرتن لە بەهای مرۆیی و كۆمەڵگاكەمان لە هەرێمی كوردستان، خوازیارم لە بەكارهێنەرانی ئینتەرنێت، بۆ پاراستنی رێزی خۆیان و بەرامبەرەكەشیان، لە چوارچێوەی ئازادی رادەربڕیندا بۆچوونەكانیان بخەنەڕوو.

"تۆماركردنی سكاڵا و ئاست و جۆری سزادان"

هەركەسێك یان لایەنێكی مەعنەوی وەك؛ كۆمپانیا، دامەزراوە...هتد كاتێك تاوانی جنێودانی دەرهەق ئەنجام دەدرێت، مافی ئەوەی هەیە خۆی یان بریكارە یاساییەكەی لە ماوەی (3) سێ مانگدا سكاڵا تۆمار بكات بۆ وەرگرتنی قەرەبووی زیانە ماددی و مەعنەوییەكانی، دادگاش لەسەر كۆمەڵێك بنەما بڕیاری لەسەر دەدات وەك؛
-ناوبانگی كەسی سروشتی یاخود مەعنەوی كە جنێوی پێدراوە.

- قەبارەی زیان.

- ئامرازی راگەیاندنەكە تا بەناوبانگتر و تۆڕی وەرگرەكانی فراوانتر بێت، ئەوا بەدڵنیاییەوە جنێودانەكە زۆرترین كەس گوێبیستی بووە، كەواتە سزای جنێودان زیاترە بە بەراورد لەگەڵ میدیایەكی ناوچەیی و سنووردار كە كەمترین وەرگری هەبێ.

بۆ نمونە؛ كەسێك لە رێگەی مۆبایلەوە جنێوی پێدرابێ بە بەراورد لەگەڵ جنێودان لە كەناڵێكی تەلەفزیۆنی یان تۆڕێكی كۆمەڵایەتی، سزاكەی كەمە، بۆچی؟ ئەگەر كەسەكە بەرێگای مۆبایل جنێوی پێدرابێت خۆی باسی نەكات كەس نازانێ، بەڵام جنێودان لە كەناڵ و تۆڕی كۆمەڵایەتیدا دۆخی بڵاوبوونەوەی تێدایە و رێژەیەكی زۆر بینەری هەیە، هەربۆیە سزاكەی توندترە. 


- كەسی جنێودەر تاچەند بەناوبانگ و خاوەن پێگەیە؟ بۆ نمونە كەسایەتییەكی سیاسی یاخود خاوەن پێگە ئەگەر جنێو بدات ئەوا دەشێ وەرگر یان جەماوەر پتر بەهۆی جنێودانەكەی ئەوەوە بوروژێن، كەواتە ئاستی سزاكەی زیاترە. بۆ نمونە دەشێ سەرۆكی وڵاتێك یا هەرێمێك، جنێو بە لایەنێك یان كەسێك بدات، ئەم جنێودانە ببێتەمایەی دنەدانی لایەنگر و جەماوەرەكەی تا پەلاماری جنێو پێدراو بدەن یان بەدرێژایی ژیان و تەنانەت دوای مردنی جنێوپێدراویش، هەر رێز و كەرامەتی لەكەدار ببێ.

لە هەرێمی کوردستان، بۆ پاراستنی رێزی مرۆیی لە ئامرازەكانی پەیوەندی و میدیادا، ساڵی (٢٠٠٨ز) یاسای (ژمارە ٦)ی تایبەت بە (قەدەغەکردنی خراپ بەکارهێنانی ئامێرەکانی پەیوەندیکردن) پەسەندكرا بە مەبەستی بەرەنگاربوونەوە و کەمکردنەوەی تاوانە ئەلیکترۆنییەکان.

لە ماددەی دووەمی ئەم یاسایەدا هاتووە؛ هەرکەسێک ئەگەر بە خراپی تەلەفۆنی خانەیی (مۆبایل) یان ئامێرێکی پەیوەندی پەیوەندیکردنی تەلدار یان بێ تەل یان ئەنتەرنێت یان پۆستی ئەلیکترۆنی بۆ مەبەستی هەڕەشەکردن یان تۆمەت هەڵبەستن (قژف) یان جنێودان یان بڵاوکردنەوەی هەواڵی هەڵبەستراو بەکارهێنا، کە ترس پەیدا دەکات، یان دزەی بە گفتوگۆ کردن کرد یان وێنەی چەسپاو یان جووڵاو، یان کورتە نامەی بڵاو کردەوە کە لەگەڵ خورەوشتی گشتیدا ناگونجێ، یان بەبێ روخسەت و مۆڵەت وێنەی گرت، یان کاروبارێکی وا کە شەرەف بریندار بکات، یان هانی ئەنجام دانی تاوان یان کاری بەدرەوشتی یان بڵاو کردنەوەی زانیاری پەیویست بە نهێنی ژیانی تایبەت یان خێزانی بۆ تاکەکان بڵاوبکاتەوە کە بەهەر رێگایەک بێت چنگی کەوتبێت هەتا ئەگەر راستیش بن، ئەگەر بەهۆی بڵاوکردنەوەیان و دابەشکردنیان سوکایەتی یان زیانیان پێبگەیەنێت، ئەوا بۆ ماوەیەک بەند دەکرێت (حبس) کە لە (6) مانگ کەمتر نەبێت و لە (5) ساڵیش زیاتر نەبێت وە بە غەرامەیەکیش سزا دەدرێت کە لە (1.000.000) یەک ملیۆن دینار کەمتر نەبێت و لە (5.000.000) پێنج ملیۆن دیناریش زیاتر نەبێت یان بە یەکێک لەو دوو سزایە سزادەدرێت.

هەروەها لە (ماددەی پێنجەم) داهاتووە؛ ئەنجامدانی یەکێک لەو تاوانانەی کە لە ماددەکانی (دووەم و سێیەم)دا هاتوون، بە بارێکی توندکراو بۆ مەبەستی حوکمەکانی ئەم یاسایە دادەنرێت ئەگەر ئەو کەسەی ئەنجامی دەدات سەر بە هێزە چەکدارەکان یاخود لە هێزەکانی ئاسایشی ناوخۆ بێت، یاخود ئەو کەسەی سیفەتە فەرمییەکەی بەکاردێنێت یان ئەوەی ئاگاداری نهێنی کەسەکان یا خێزانی کەسەکان بێ بە حوکمی کار و پیشەکەی و هەرکەسێکی ئامێری پەیوەندی غەیری خۆی بەکاربهێنێت بۆ ئەنجامدانی لەو کردەوانەی ناوبراون.

وێرای غه‌رامە بۆ تاوانی جنێودان، بەدڵنیاییەوە سكاڵاكار دەتوانێ داوای قەرەبووی ماددی و مەعنەوی زیانەكانی جنێوەكەش بكاتەوە، دادگا لە رێگەی كەسانی پسپۆڕەوە بەپێی قەبارەی زیانەكە، ئاستی قەرەبووی ماددی و مەعنەوی دەستنیشان دەكات.

گرفتێكی گەورەی بەردەم سزادانی ئەوانەی لە رێگەی ئامرازەكانی پەیوەندی بەتایبەت مۆبایل و ئینتەرنێت، تاوانی نمونەی جنێودان ئەنجام دەدەن، بوونی دیاردەی سیمكارتی تۆمارنەكراوە، هەربۆیە یاسای (قەدەغەکردنی خراپ بەکارهێنانی ئامێرەکانی پەیوەندیکردن) رێوشوێنی دەستنیشان كردووە، لە ماددەی شەشەمدا ئاماژەی بەوە داوە؛ 
پێویستە کۆمپانیای پەیوەندیکردن، ئەوانەی لە هەرێمدا کار دەکەن ئەمانەی خوارەوە بکەن؛

یەکەم؛ پلیتی مۆبایلی ئەلیکترۆنی و ئامێرەکانی پەیوەندییە ئەلیکترۆنییەکان و تەلەفۆنە گوازراوەکانی دیکە کە لەو کۆمپانیایانەوە دەرچوون بەر لە جێبەجێکردنی ئەم یاسایە بە ناوی ئەو کەسەی هەیەتی و هاوبەش نیە تۆمار دەکرێت، ئەمەش لە ماوەی(6) شەش مانگ دەبێ لە رۆژی تەواو بوونییەوە و هەڵوەشا‌ندنەوەی پلیتی ئەو کەسەی کە لایەتی ئەگەر لەو ماوەیە سەردانی کۆمپانیا نەکات.

دووەم؛ پێشکەشکردنی هەر زانیارییەک پەیوەندی بە پلیتی بەشداربووەوە هەبێت بۆ دادگای تایبەت لە کاتی پێویستدا.

سێیەم؛ ئەو کۆمپانیایانەی سەرپێچی بڕگەکانی (یەکەم و دووەم) لەم ماددەیە دەکەن، بە غەرامەیەک سزا دەدرێن کە لە (50.000.000) پەنجا ملیۆن دینار کەمتر نەبێت و لە (100.000.000) سەد ملیۆن دیناریش زیاتر نەبێت.
پرسیارێكی گرنگ سەبارەت بە سیمكارتی (مۆبایل و هێڵەكانی ئینتەرنێت) ئەوەیە؛ زۆرجار تاوان بەو سیمكارتانە ئەنجام دەدرێت كە تۆمار نین یان بە زمانی باوی خەڵك دەگوترێ علوجن، كێ بەرپرسیارە؟.

لێرەوە بە بریكارەكانی فرۆشتنی سیمكارت و هێڵی ئینتەرنێت دەڵێین؛ كاتێك سیمكارت و هێڵی ئینتەرنێت لە كۆمپانیاكانی پەیوەندی دەكڕن تا بەقازانج بیفرۆشنەوە بەخەڵك، ئەركی سەرشانتانە سەرجەم پێداویستییەكانی وەك ناسنامە و وێنە و ژمارە تەلەفۆن و هەر زانیارییەكیتر لە كڕیار وەربگرن، ئەگەرنا هەر تاوانێك بەو سیمكارت و هێڵی ئینتەرنێتانە ئەنجام بدرێت ئەوا ئێوە بەرپرسیارن، چونكە كەمتەرخەمی و چاوپۆشی ئێوە دەبێتەهۆی كارئاسانی بەكاربەران بۆ ئەنجامدانی تاوان. 

هەروەها پێویستە بەكاربەرانیش لەوە ئاگادار بكرێنەوە كە ئەمرۆ تەكنەلۆژیا بەجۆرێك پێشكەوتووە، سەرجەم پەیوەندییە تەلەفۆنییەكان لە كۆمپانیاكانی پەیوەندی تۆمارە، دۆزینەوەی لۆكەیشن واتا شوێنی بەكارهێنەرانیش لەلایەن هێزەكانی پۆلیس و ئاسایش و بەدواداچوون و بەڵگەی تاوانەوە كارێكی دژوار نییە و تاوانباری ئەلیكترۆنی. لەم ڕوانگەیەوە ئەركی سەرشانی هەركەسێكە بەشێوازێكی دروست ئامرازەكانی پەیوەندی بەكاربهێنێ، بۆ یەكلاكردنەوەی هەر گرفتێكیش پێویستە پەنا بۆ دادگا و یاسا ببات نەك خراپ بەكارهێنانی ئامێرەكانی پەیوەندی تا ئارامی كۆمەڵگا و هاوڵاتیان پارێزراو بێت.
     

AM:03:06:25/03/2021