دەگێڕنەوە، پیاوێك پشیلەكانی فێردەكات مۆمدانی بۆ هەڵگرن لە كاتی نانخواردندا، رۆژێكیان میوانێكی دێت، پشیلەكانیش مۆمدانیان وەك هەمیشە هەڵگرتووە، میوانەكە مشكێك لە گیرفانی دەرئەهێنێ وبەرەڵای دەكا، پشیلەكان مۆمدانەكە فڕێ دەدەن وبەدوای مشكەكەدا ڕادەكەن، لەئەنجامدا خاوەن خوان ومیوانیش ئاگریان تێبەردەبێت...
زۆربوونی رووداو و گرفت و پێشهاتە نەخوازراوەكان لە هەریمی كوردستاندا و تۆماركردنی بەشیكی زۆریان بە ناوی (كێشەی كۆمەڵایەتی) جێی سەرنج وتێڕامانە، رەنگە هەریەكیكمان وڵامیكی سادەمان هەبێ بۆ ئەم بارودۆخە، ئەگەر بەسادەیی وەك عەوامی خەڵك بیخوێنینەوە، هۆكاری ئەم بارە كۆمەڵایەتییە نالەبارە دەگەڕێتەوە بۆ لاوازیی بەهای ئایینی وئەخلاقیی لە كوردستاندا (ئەخلاق لە قەیراندایە). بەڵام، كۆمەڵناسانە بیخوێنینەوە، پێویستە سەرەتا بپرسین، ئەی ئەخلاق چییە؟
بە سادەیی وبەبێ بیركردنەوە، ئەخلاق واتە داوێنپاكی ودەسپاكی وئاینداریی و پابەندبوون بە ڕینماییەكانی ئایین و دڵسۆزی و نیشتیمان پەروەریی و ڕێزگرتن لە بەها وئازادییەكانی یەكتری. كۆمەڵی دەستەواژەی بریق و باق و ڕەها و بێ رۆح، هەڵگری زیاتر لە مەعنایەك. ئەمانە كە ئێمە بە بنەماكانی ئەخلاق پێناسەیان دەكەین، چ پەیوەندییەكیان بە ئەخلاقەوە هەیە؟
فەیلەسوف وزانایانی ئەخلاقناسی هیچ گومانیان نییە كە مرۆڤ خاوەنی ئەخلاقە، بەڵام بۆ پێناسەكردنی ماهییەتی ئەخلاق ڕێچكەی جیاوازیان هەیه، تا سەدەی 19 پێیان وابوو كە پێویستە كرداری تاك بەراوورد بكرێت لەگەڵ نموونەیەكی باڵا بۆ كردار، ئەمەش بۆ داڕشتنی بنەما وپێوەری گشتی بۆ ئەخلاق وكردار، بۆیە لەو سەردەمەدا ئەخلاقناسی زانستیكی پیوەریی بوو((واتە توێژینەوەی ئەوە ناكات كە بوونی هەیە، بەڵكو ئەوەی كە پێویستە ببێت)). (لیس ماهو كائن، بل مایجب أن یكون).
كۆمەڵناسان لەسەدەی 19 بەدواوە ئەم پیناسەیەیان گۆڕی بۆ تەفسیركردنی ئەوەی كە ئیستا بوونی هەیە و لەئارادایە، نەك ئەوەی كە پێویستە هەبێ وەك پێوەر، لێرەوە ئەخلاق دەبێتە بەرهەمی ژینگەی كۆمەڵایەتی، واتە خەسڵەتی رێژەیبوون وەردەگرێت لەبری جێگیریی.
كۆمەڵناسی فەرەنسی ئەمیل دۆركهایم (1858-1917) پێی وایە كە بەها ئەخلاقییەكان وبەها باڵاكان هاوشیوەی دیاردەی كۆمەڵایەتی، بەرهەمی ژینگەی كۆمەڵایەتین، واتە شتێك نییە بە ناوی ئەخلاقی ڕەها!! بوونی ئەخلاق وەك چەمك جێگیرە، بەڵام جۆری ئەخلاقەكە ڕێژەییە.
كۆمەڵناسی عێراقی عەلی ئەلوەردی(1913-1995) هاوشیوەی دۆركهایم پیی وایە كە ئەخلاق بەرهەمی ژینگەی كۆمەڵایەتییە، هەروەها گەبیعەتی مرۆڤ نەك تەنیا كاری تێدەكات، بەڵكو زاڵ دەبێت بەسەر ئەخلاقەكەدا ومۆركێكی تایبەتی پێ دەبەخشیت.
لەكۆمەڵگەی كوردستانی باشوور، رۆژانە گوێبیستی ئەم وشەیە دەبین، هەموومان لەشەڕی ئەوەداین وەك شتێكی ڕەها وێنای بكەین، بەڵام ئایا ئەمە مومكینە؟
ئایا ئەخلاق ئەوەیە هاوسۆزی خۆت لەگەڵ شەهیدبوون وماڵوێرانبوونی پێشمەرگەیەك بەوە بخەیتەڕوو كە ڤیدیۆی پرسە و ناڵە وگریانی ناخهەژێنی منداڵ وهاوژینەكەی بڵاوبكەیتەوە ولێدوانیان لەگەڵ بكەی؟
یان ئەخلاق ئەوەیە بە ئاشكرا ولەبەرچاوی هەموو میللەتی كورد وەعد بدەی بەرپرسیاریەتی هاوسەر ومنداڵەكەی لەئەستۆ بگری؟
یان ئەخلاق ئەوەیە لە مانگی رەمەزان پابەند بیت بەدین وهەرچی بە پیوەری خۆت بێ ئەخلاقییە دوایخەی بۆ دوای رەمەزان، لەبری ئەوەی بەیكجاریی وازی لێبێنی؟
یان ئەخلاق ئەوەیە بەلاتەوە ئاسایی بێت كچیكی 9 ساڵان شوو بكات لەژێر هەر فشارێك و بەرهەر پاساوێك؟
یان ئەخلاق ئەوەیە فەتوا بۆ ژنێك بدەی لە هاوژینەكەی جیابێتەوە چونكە نوێژ ناكا؟
یان ئەخلاق ئەوەیە هەرچی خواردنی ماوە بەسەرچوو وبۆگەن هەیە بفرۆشیتە خەڵك وبێ باك بی لە ئەنجامەكەی، گرنگ گەرمكردنی گیرفانتە؟
یان ئەخلاق ئەوەیە، لە كاتی مردنی كەسێك كە لەسەر مەزهەب وئایدیۆلۆژیای تۆ نییە، بڵێی ئینجا چییە، و ئاواتی مردنی بۆ بخوازی؟
یان ئەخلاق ئەوەیە خۆت لەئەركەكەت بدزیتەوە لەبەر ئەوەی مووچە نییە؟
یان ئەخلاق ئەوەیە داوا لەخێرخوازان بكەی پارە بۆ نەشتەرگەریی نەخۆشێكی كەم دەرامەت كۆبكەنەوە، لە بری ئەوەی بزیشكەكە بێ بەرامبەر ئەنجامی بدات؟
یان ئەخلاق ئەوەیە وێنەی كچیك بڵاو بكەیتەوە دوای كوشتنی یان خۆكوشتنی، كە تا خۆی لە ژیاندابوو هەرگیز بڵاوی نەدەكردەوە؟
یان ئەخلاق ئەوەیە وێنەی كوشتن و بڕین وجەستەی خوێناوی سەر شەقامەكان بلاوبكەیتەوە، بۆت گرنگ نەبیت چەن هەرزەكار دەیبینێ وڕەنگە لاسایی بكاتەوە؟
یان ئەخلاق ئەوەیە لە بەرنامەی راستەوخۆدا باسی نرخی جەستەی خۆت بكەی وەك ژنێك، بە فەخرەوە باسی نرخی سەیارەكەت بكەی كە بەهاكەی لەتەمەنی خۆت زۆر زیاترە؟
یان ئەخلاق ئەوەیە كچیك بانگ بكەیتە سەر شاشە وباسی ئەوە بكات چۆن باوكی دستدرێژی كردۆتەسەر؟
یان ئەخلاق ئەوەیە لە كۆمێنتی تۆرە كۆمەڵایەتییەكان هەرچی هەستی چەپێنراو وگرێی دەروونیت هەیە بەتاڵیكەیتەوە، كە هەرگیز ناتوانی رووبەڕوو بیدركێنی؟
یان و یان و یان؟
چاكسازیی كۆمەڵایەتی پرسێكی حەتمیی وپێویستە، بەڵام زۆر لەوە قوڵترە وا ئێمە بیری لێ دەكەینەوە....
ئەوەی داوای ئەخلاقێكی ڕەها دەكات ودەیەوێ بڵاوی بكاتەوە وبیسەپێنێ، هاوشێوەی ئەوەیە كە پشیلە فێردەكات مۆمدان هەڵبگرێت!