توێژینەوەكانی بواری دەروونناسی و كۆمەڵایەتی سەلمێنەرن كە (بەشێوەیەكی گشتی) پەیوەندی نێوان دەسەڵات (بەتایبەتی دەسەڵاتی بێ چاودێر) و هەستی زاڵبوون و ئیگۆ پەیوەندیەكی ڕاستەوانەیە. بە واتایەكی تر لەگەڵ زیادبوونی دەسەڵاتی بێ چاودێر دا ئیگۆ زیاددەكات، و لەوەوە ئەگەری بیر و گوفتار و ڕەفتاری دیكتاتۆریەت زیاد دەكات لەمرۆڤ دا ئیتر لە هەر بوارێك دا بێت و لە هەر شوێنێكی دونیادا بێت. تەبعەن جگە لە لایەنی دەروونی و داتای جۆری (qualitative)، ئەم ڕاستیە بە داتای چەندایەتیش (quantitative) پشتڕاستكراوەتەوە كاتێك تێبینی كراوە كە بوونی دەسەڵات گۆڕانكاری فسیۆلۆجی لە مرۆڤی دەسەڵاتدار دا دروست دەكات، وەك زیادبوونی هۆڕمۆنی زاڵبوون و شەڕەنگێزی (تێستۆستیرۆن) لە كەسی دەسەڵاتداردا لە چاو ئاستی هەمان هۆڕمۆن لە كەسەكەدا پێش وەرگرتنی دەسەڵات.
بۆ پێوانەكردنی ئیگۆ و بیرو ڕەفتاری دیكتاتۆریەت لەناو كەسایەتی گشتی دا (وەك سیاسی و بڕیار بەدەست و تەنانەت وەرزشەوانان و هونەرمەند و هتد)، ئینگلیز چەمكی thick skin (واتە پێستی ئەستوور) بەكاردەهێنێت كەبە كوردی وبە كورتی واتە ڕادەی تەحەمول كردن و كاردانەوەی "متوازن" بۆ ڕەخنە، ئیتر ڕەخنەكە لە جێی خۆی دا بێت یان نەبێت ڕاست بێت یان بێ بنەما بێت.
چەمكی پێچەوانەی ئەوەش thin skin ە واتە پێست تەنك، كە زۆر جار میدیای ووڵاتانی زمان ئینگلیزی بۆ وەسف كردنی ئەو كەسایەتیە گشتیانە بەكاردەهێنرێت كە تەحەمولی ڕەخنە ناگرن و كاردانەوەی گەورە و نەشیاو و نابەرامبەر و ناتوازنیان هەیە بۆ ڕەخنە و كردارەكانی دژیان.
نموونەیەكی بەناوبانگی بەكارهێنانی ئەم چەمكە ناوبردنی دۆناڵد ترەمپی سەرۆكی پێشووی ئەمەریكایە بە "پێست تەنك" لە ناو میدیا و ڕای گشتی ئەمەریكی دا،ئەمەش بەهۆی كاردانەوەی گەورە و نەشیاو و ناتوازنی بۆ ڕەخنەكانی ئاڕاستەی دەكرا، لە ڕەخنەی بچووكەوە تا گەورە.
بە تێپەڕبوونی كات و بە بەكارهێنانی دەسەڵاتی نیمچە ڕەهای سەرۆكی ئەمەریكا، كاریگەری نەرێنی "پێستە تەنكەكەی" ترەمپ جار بەجار گەورەتر و خراپتر دەبوو بە جۆرێك كە كۆنفرانسە ڕۆژنامەوانیانەكانی كۆشكی سپی ئەمەریكا بوو بووە شانۆی كۆمیدی گوفتار و كردەوە و كاردانەوە نەشیاو و نەشازەكانی ترەمپ.
سەرئەنجام، ترەمپی "پێست تەنك" و بێ توانایی لە قبوڵ كردن و كاردانەوەی نامتوازانی بۆ ڕای جیاواز و ڕەخنە نەك تەنها دەسەڵات و ئیدارەكەی خۆی، بگرە كۆی سیستمی دیموكراسی (یان بابڵێین زیاتر دیموكراسی) ئەمەریكای خسته ژێر مەترسی جدی و درێژخایەنەوە بە جۆرێك كە زۆر شیكەرەوەی سیاسی پێشبینی هەرەسهێنانی ولایەتە یەكگرتووەكان ئەمەریكایان دەكرد لەسەر دەستی ترەمپ.
تەنانەت جۆ بایدنی ڕكابەر و كاندیدی دیموكراتەكان و چەند نووسەر و شیكەرەوەیەكی سیاسی ئەگەری دەرچوونەوەی ترەمپیان بە كۆتاییهاتنی جیهان دەشووبهاند چونكە كاردانەوە هیستێریەكانی ترەمپ بەرامبەر ڕەخنە و نەیارانی و ڕای جیاواز لەو ماوەیەی ئەخیری حوكمی دا ئەوەندە نامەعقول و تووند بوو بوون، زۆر كەس پێشبینی ئەوەی لێ دەكرد كە لە نەوبەیەكی توڕەیی "پێست تەنكانە" دا دەست بنێ بە كۆدی چەكی ئەتۆمی ئەمەریكادا و جیهان بخاتە لێواری وێرانەوە.
وە تا 20/1/2021 ڕای گشتی و زۆر كەس و لایەنی جیاوازی ئەمەریكی دەترسان و گومانیان هەبوو لەوەی كە بۆ یەكەمجار لە مێژووی نوێی ئەمەریكادا دەسەڵات ڕادەستكردنی ئاشتیانە ڕوونەدات دوای دۆڕانێكی مێژوویی و گەورەی ترەمپ لە هەڵبژاردنەكانی ئەمەریكادا و قبوڵ نەكردنی ئەنجامەكان و هاندانی هێرش كردنە سەر كۆنگرێسی ئەمەریكا و پیرۆزبایی نەكردن و نەچوونی بۆ ئاهەنگی بەسەرۆك بوونی بایدن، كە ئەمەش شكاندنی عورفێكی دیموكراسی 200 ساڵەی ئەمەریكا بوو.
هەر بۆیە (هەر وەك بە پێی ئامۆژگاری پسپۆڕانی بواری لیدەرشیپی و دەرونناسی و كۆمەڵایەتی) كەسانی گشتی لە سیاسی و دەسەڵاتدار و بڕیار بەدەست دەبێت ژیر و "پێست ئەستوور" و ووردبین و دووربین بن. وە دەبێت ئەو كەسانە بە حكمەت و دانایی و عەقڵانیەوە بەرهەڵستی و كۆنتڕۆڵی ئیگۆ و شەڕەنگێزی و بیر و گوفتار و ڕەفتاری دیكتاتۆریانەی خودی خۆیان بكەن.
گومانی تیانیە كە مێژووی دوور و نزیكی كورد پیشانی داوین كە پێستی زۆرینەی سیاسی و دەسەڵاتدار و بڕیار بەدەستی كوردی زۆر زۆر تەنكە و تاك و تەرا سیاسی و بڕیار بەدەستی "پێست ئەستوورمان" لێ هەڵكەوتووە. هەندێك لە سیاسی و بڕیار بەدەستە "پێست ئەستوورەكانیش" هەندێك جار لە ژێر كاریگەری كەسان و چواردەورێكی هەلپەرست و بەرژەوەندیخواز و چەپڵەلێدەری هەق و ناهەق دا "پێستیان تەنك" بووەتەوە یان دەبێتەوە.
ئەسڵەن هەر ئەو پێستە تەنكەیە كە زۆر جار هۆكاربووە بۆ یەك قبوڵنەكردن و لێكهەڵپژان و شەڕی "براكان" كە ئێمەی كورد پێی بەناوبانگین لە جیهانی سیاسەتی نێودەوڵەتی دا. بۆ نموونە، نووسەرێكی ئەمەریكی لە كتێبی "كۆتایی عێراق"دا دەڵێ "كورد ئەوەندە حەزی بە شەڕە لەناو خۆی دا ئەوەندە شەڕی نەیارەكانی ناكات".
پێ دەچێ، حكومەت و سیاسیە بڕیاربەدەستەكانی كۆن و ئێستای هەرێم بیریان چووبێتەوە كە ئەوەی لە پێش نەوەدەكاندا خۆیان و تاكی كوردی دەهێنایە سەر جادە و شاخ بۆ دژایەتیكردنی حكومەتە بەهێز و ستەمكارەكانی ئەوكاتەی عێراق (سەرباری هەموو مەترسیەكان)، كەمی خۆشگوزەرانی و خزمەتگوزاری نەبوو، بەڵكو نەبوونی ئازادی تاكەكەسی و ڕا دەربڕین و دادپەروەری كۆمەڵایەتی و جیاكاری و نادادپەروەری نەتەوەیی و كولتووری و زمان بوو.
مێژووی میللەتانی تریش هەمان وانەمان فێردەكات بەوەی كە زۆربەی بەرهەڵستی و بەرەنگاربوونەوە و شۆڕشەكانی هەر شوێنێكی دونیا بەهۆی پشتگوێخستن و فەراهەم نەكردنی درێژخایەنی ئازادیی و دادپەروەری و ڕێزگرتنی كولتوور یان زمان یان بیروباوەڕ و هەرجیاوازیەكی تری چین و پێكهاتەكانی ووڵاتێك یان نەتەوەیەك، وە دابین كردنی ئازادی و دادپەروەری هاوشانی خۆشگوزەرانی و خزمەتگوزاری هۆكاربوون بۆ پێكەوەژیانی پێكهاتەی زۆر دەنگ و ڕەنگ و نەتەوە و كولتوور و بیروباوەڕی جیاواز وەك كەنەدا و نیوزلەندا. دەنا بۆچی و چۆن زۆرینەی كوبێكی فەرەنسی و سكۆتلەندای كولتوور جیاواز لە ڕیفراندۆمی دیمكراسی و ئازادانەدا بەدەنگەكانی خۆیان بەردەوامی بوون لە ناو كەنەدا و بەڕیتانیا دا هەڵدەبژێرن؟
ئەگەر سیاسی و دەسەڵاتی كوردی وانەی لە مێژووەوە وەرگرتبێ ئەوە دەبێ بزانێت كە كاریگەری نەرێنی و درێژخایەنی دەربڕینی ڕەخنە و خۆپیشاندانی دژیان زۆر كەمترە لەچاو بێدەنگ كردن و كپ كردنەوەی ستەمكارانەی كورتخایەنی ڕەخنە و دەنگە جیاوازی دۆست و نەیارەكانیان. عەرەب واتەنی "لو دامت الكرسی لما وصل الیك"، بۆیە دەبێ سیاسی و دەسەڵاتدارانی كوردی پرسیار لەخۆیان بكەن كە ئەگەر ستەمكاری و بێدەنگ كردن كاریگەری درێژخایەنی هەبووایە، ئەوا ئێستاش خۆیان لە بەرەی بەرهەڵستی دابوون لە شاخ و لادێ و ووڵاتانی تر و هەرگیز نەدەبوونە خاوەن دەسەڵاتەكەی ئێستایان.
كێشەكە لەوەدا نیە كە ئەم سیاسی و دەسەڵاتدار و بڕیار بەدەستانەی هەرێمی كوردستان بەتەمان چۆن خۆیان بكەن بە پەنگی زەمانە و مێژوو، چونكە ئەوە مافی كەسێتی خۆیانە چۆن دەستپێك و كۆتایی دەسەڵات و حوكمی خۆیان هەڵدەبژێرن. كێشەكە لەوەدایە كە لەم پڕۆسێسەیەدا ئاوات و ئامانجی ژیانی شایستە و ئازادانەی میللەتێكیش لەگەڵ خۆیاندا بە فەتارەیەكدا دەبەن چونكە ئەوەنەبێ كە پارچەكانی تری ئەم ووڵاتە و ووڵاتانی دراوسێ زۆر دیموكرات تر و خۆشگوزەران تر بن.
بۆیە پڕ بەدڵ هیوادارم كە حكومەت و دەسەڵاتدار و سیاسیە كوردیەكان بەخۆیاندا بچنەوە و دووربین بن و وانە و عبرەت لە مێژوو وەربگرن و پێستی خۆیان و دارو دەستەكەیان ئەستوور بكەن و ژیری و دانایی (حكمەت) بخەنەكار لەبیركردنەوە و گوفتار و هەڵوێست و بڕیار و كاردانەوە كورتخایەن و درێژخایەنەكانیان تاوەكو مێژوو دووبارە نەكەنەوە و سەرەتای كۆتاییان بوەستێنن و ئەم ئەزموونەی هەرێمی كوردستان كە بە خوێن و مەرگی ئازیزانمان و ئازار و فرمێسكی باقیمان بەدەستهاتووە لە دەست نەدەن و هەموومان پێكەوە نقوم و تەسلیمی فەوزا زیاترەكەی چواردەورمان نەكرێین.
-zarikrmanji