ئه‌م بابه‌ته‌ی د. به‌رهه‌م ساڵح سه‌رۆك كۆماری عیراق به‌بۆنه‌ی رۆژی جیهانیی ژینگه‌‌وە نووسراوه و له‌ژماره‌یه‌ك ناوه‌ندی راگه‌یاندنی عیراق و جیهان بڵاوده‌كرێته‌وه، له‌به‌ر گرنگی بابه‌ته‌كه (كوردستانی نوێ)یش لێره‌دا بڵاوی ده‌كاته‌وه..
لە ماوەی 40 ساڵی رابردوودا، رەشەبای بەردەوام عیراقی هەژاند، جەنگ و چەوساندنەوە و سزای ئابووری و تیرۆر و ململانێ ناوخۆییەکان، هەڕەشەبوون لەسەر ئارامی وڵات و خۆشگوزەرانی هاووڵاتیانی.
بەڵام مەترسیدارترین هەڕەشەی دوواڕۆژ کە رووبەڕوومان دەبێتەوە، گۆڕانکارییەکانی کەش و هەوا و کاریگەرییە ئابووریی و زیانە ژینگەییە گەورەکانێتی لەسەرجەم ناوچەکانی عیراقدا. بەگوێرەی بەرنامەی نەتەوە یەکگرتووەکانیش بۆ ژینگە، عیراق پێنجەم وڵاتی لاوازی دنیایە لەبەردەم گۆڕانکارییەکانی کەش و هەوادا.
بەڵگەکانی زیادبوونی مەترسییەکانی گۆڕانکاری کەش و هەوا لەگەڵماندا دەژین، وەک بەرزبوونەوەی بەرچاوی پلەکانی گەرما، وشکەساڵییەکی سەخت و دووبارەبوونەوەی زۆری خۆڵبارین. بیابان بوون کاریگەری لەسەر 39% لە رووبەری عیراق هەیە، لە 54٪ خاک بەهۆی سوێرییەوە لەبەردەم مەترسی ئەوەدایە چیتر بۆ کشتوکاڵکردن دەست نەدات.
بونیادنانی بەنداو لەسەر چەم و سەرچاوەکانی هەردوو رووباری مێژوویی دیجلە و فورات کە سەرچاوەی ژیانی وڵاتن، هەڵقوڵانی ئاویان کەمکردووەتەوە و بوەتە هۆی هەڵکشانی زمانە ئاوی سوێر بەرەو شەتولعەرەب.
بوونیاتنانی ئەم بەنداوانە، بووەتە هۆی کەمبوونەوەیەکی بەرچاوی ئاو کە هەڕەشەیە لەسەر بەرهەمی کشتوکاڵیمان و تەنانەت لەسەر ئاوی خواردنەوەش لە شار و لادێکاندا. بەگوێرەی وەزیری سەرچاوەکانی ئاوی عیراقیش تا ساڵی 2035، ساڵانە 10.8 ملیار مەتر سێجا ئاو لە دەست دەدات.
کاریگەریی گۆڕانکاری کەشوهەوا زۆر گەورەیە
کاریگەرییە مرۆییە مەزەندەکراوەکانی گۆڕانکاری کەش و هەوا زۆر گەورەن. حەوت ملیۆن هاووڵاتی عیراق زیانمەندبوون و بەهۆی وشکەساڵییەوە جێ لەق بوون. لەگەڵ بەرزتربونەوەی رێژەی زیادبوونی دانیشتوانیشدا لەعیراقدا، داتاکان پێمان دەڵێن ژمارەی دانیشتوانی وڵات، لە 38 ملیۆنەوە ئەمڕۆ، ساڵی 2050 دەگاتە 80 ملیۆن. ئەمەش بەبێ دۆزینەوەی چارەسەرێک، مەترسییە ئابوری و کۆمەڵایەتیەکانی گۆڕانی کەش و هەوا زیاتر دەکات.
دەبێت بەرەنگاربوونەوەی گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا، پرسی لەپێشینەی نیشتیمانیی بێت لە عیراقدا و پێویستە هەرچی زووە دەست بەکار بکەین، کە ئایندەی نەوەکانمان پشتی بەئێمە بەستووە و لەبەردەم ئەم ئالەنگارییەدا، بەرپرسیارێتییەکی گەورەمان لە ئەستۆدایە.
بۆیە لەرۆژی جیهانیی ژینگەدا، بە پێویستی دەزانم بانگهێشت بۆ داڕشتنی بەرنامەیەکی نیشتیمانیی بکەم لەپێناو بوژانەوەی دۆڵی رافیدەین، کە جەوهەرەکەی پێداگریی بێت لەسەر خۆگونجاندن لەگەڵ گۆڕانکاریەکانی کەشوهەوا، هەروەها دەرفەتێکیش بۆ گۆڕینی ئابووری عیراق بەرەو هەمەڕەنگی و پشتیوانیکردن لە وزە نوێبووەکان و میکانیزمە خاوێنەکان، لەگەڵ چونەناو بازاڕەکانی کاربۆن و پشتیوانی ئەو ناوچانەی ئەگەری ئەوەیان هەیە، گۆڕانکارییەکانی کەش و هەوا کاریگەری زیاتری لەسەریان هەبێت و رووبەڕووی هەڵئاوسانی ئابوری سەخت ببنەوە. ئامانجیش لەم رێکارانە دابینکردنی ژیانێکی شایستەو دوورمەودایە بۆ هاوڵاتیان.
مانگی کانونی دووەمی 2021 واژۆی بڕیاری ئەنجومەنی نوێنەرانم کرد بۆ ئەندامێتیی عێراق لەرێکەوتنی پاریس بۆ کەش و هەوا، کە دەرفەتێکی گرنگی هەسارەکەمانە بۆ بەرەنگاربوونەوەی گۆڕانکارییەکانی کەش و هەوا لەرێگەی هاوهەڵوێستییەکی نێودەوڵەتی یەکانگیرەوە.
هەروەها لەشوباتی 2021 ئەنجومەنی وەزیران دەنگی داوە لەسەر وەبەرهێنان و دروستکردنی وێستگەی بەرهەمهێنانی کارەبا لە وزەی هەتاو، پێشوتریش وەزارەتی ژینگە دەستیکرد بەنووسینی بەڵگەنامەی بەشداریی نیشتمانیی بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ گۆڕانکارییەکانی کەش و هەوا لەوڵاتدا.
نەخشەڕێگا پێویستە بۆ پاراستنی ژینگە و سەرچاوە سروشتییەکان
هێشتا زۆر شتمان لەبەردەمدایە، پێویستە نەخشەڕێگایەکی گشتگیر لە دەسپێشخەرییەکی لەم شێوەیەدا دابنرێت، ژینگە بۆ دوورمەودا بەهێزبکات و سەرچاوە سروشتییەکان بپارێزێت و ئابوورییەکی سەوز دابمەزرێنێت.
ئەمەش بۆئەوەی ببێتە دەسپێکی بەرنامەیەکی دوور مەوداو خوازراو، پێویستی بە ژمارەیەک هەنگاوی خۆگونجاندنی بەرچاو هەیە، وەک گرنگیدان بە بەکارهێنانی زەوی، پاراستنی ئاو و توانای وزە. بەرنامەکانی دواتریش کە ئومێد بەخشتر و درێژخایەنتر دەبن.
بەهۆی زۆریی سەوزایی و خاکە بەپیتەکەی کە بەداخەوە لەئێستادا بەرەو بیابانێکی وشک دەڕوات، خاکی رەش و بەهەشتی عەدەن، کۆنترین ئەو پێناسانەن کە مرۆڤایەتی پێیان ئاشنایە بۆ وەسفکردنی خاکی رافیدەین.
جیاوازیی ئەوەیە کە چاومان لەسەر داهاتوو، گەڕانەوە دەخوازێت بۆ رابرودی سەوزی نزیکمان، ئەویش لەڕێگەی هەڵمەتێکی نیشتمانیی بۆ سەوزکردنەوەیەکی فراوانی باشور و رۆژئاوای وڵات، کە گرنگی بدات بەدارخورما وەک ناسنامەی کولتووری و شارستانیی میزۆپۆتامیا، هەروەها بوژاندندنەوەی دارستانەکان شاخ و شارەکانی کوردستان.
ئەمەش بە تەنها رێگە لە بڵابوونەوەی کاربۆن ناگرێت، بەڵکو پاڵپشتی بەروبوومی کشتوکاڵی دەکات و خاکەکەش دەپارێزێت. هەڵمەتێکی لەم جۆرەش گونجاو و تەواوکەری دەسپێشخەریی سعودییەیە بۆ رۆژهەڵاتێکی سەوز.
جگە لەم هەوڵانەش، پێویستمان بە دەسپێشخەریی نوێ هەیە لە پێناو تازەکردنەوەی رێگەچارەکانی ئاودێری و ئاو و ستانداردەکانی بیناسازی و چاککردنی ئامرازەکانی رزگاربوون لەپاشەڕۆکان و دوبارە بەکارهێنانەوەیان، لەگەڵ گرتنی گازی سووتاو.
ئەم خەسڵەتانە بەسەریەکەوە، لە دەیەی داهاتوودا سوودی ئابووری بەرچاویان دەبێت، ئەوەش لە رێگەی دروستکردنی هەلی کاری نوێ لە کەرتەکانی کشتوکاڵ و بنیادنان و پیشەسازیی سووکدا.
هەروەها پاڵپشتیی لە پێشخستنی پیشەسازی نوێ لە بواری پلاستیک و پێداویستییەکانی بنیادنان و بەرهەمهێنانی خۆراک و یارمەتیدانی کەرتی تایبەت و هاندانی وەبەرهێنانی بیانیی؛ لەگەڵ پشتیوانیی رۆڵی گەنجان لە گەشەی ئابووریدا.
بەهۆی هەڵکەوتە جوگرافییەکەیەوە لەناو دڵی ناوچەکەداو هەمەجۆریی ژینگەیی لە دارخورما و زۆنگاو و چیاکانی کوردستان، عیراق دەتوانێت ببێتە سەکۆی کۆکردنەوەی هەموو وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست .
یەکگرتوو لە بەرامبەر گۆڕانکارییەکانی کەشو هەوادا
رەنگە جیاوازیی سیاسیمان هەبێت، بەڵام پێویستە لە بەرامبەر گۆڕانکارییەکانی کەش و هەوادا یەکبگرین، چونکە هەڕەشەیە بۆ سەر هەمووان، ئەمەش وادەخوازێت پلانە نیشتیمانییەکانمان بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئالەنگارییە ژینگەیی و ئابوورییەکان ببەستینەوە بەدەستپێشخەرییە ناوچەییەکان.
دووبارەبوونەوەی خۆڵبارین، کەمئاویی، بەرزبوونەوەی پلەی گەرما و بیابانبوون و کەمبوونەوەی سەرچاوەکانی دارایی بەهۆی لاوازیی خواست لەسەر نەوت، پێویستی بەکۆششێکی فراوانە لە پێناو کەمکردنەوەی کاریگەری گۆڕانکارییە بێسنوورەکانی کەش و هەواو بەڕێوەبردنی ئاو بەشێوەیەکی هاوبەش و دادپەروەرانە.
دۆسیەی ئاو پێویستی بە گفتوگۆی راشکاو و بنیاتنەرانە هەیە لەنێوان عێراق و تورکیا و ئێران و سوریا، ئەویش لەسەر پرانسیپی نەگەیاندنی زیان بەهیچ لایەنێک و هەڵگرتنی بەرپرسیارێتی هاوبەش و یەکخستنی کۆششی هاوبەش لە پێناو بەڕێوەبردنێکی دوورمەودای ئاو.
پڕۆژەی بوژاندنەوەی مێزۆپۆتۆمیا پێویستی بە هەڵمەتێکی نیشتیمانیی هەیە لە هەموو ئاستەکاندا، بە حکومەت و هەموو دەزگا و فەرمانگەکانیەوە، تا ئەنجومەنی نوێنەران و رۆڵی گرنگیی لە یاسادانان و پشتیوانییدا.
کۆکردنەوەی ئیرادەی سیاسی پێویست بۆ ئەم پرۆژەیە حەتمییەو، وەزارەتەکان پێویستیان بە تواناسازییە، هەروەها دامەزراندنی دامەزراوەی تایبەت و شۆڕشێک بۆ یاسادانان و یاساو لیستی نوێ. ئەمە جگە لە رۆڵی جڤاکی کۆمەڵایەتی و مەدەنیی گەنجانە.
بۆ پاڵپشتی هونەری و پلاندانان و گواستنەوەی تەکنۆلۆژیا لەم بوارەدا، عێراق پێویستی بە هاوکاری دۆستەکانێتی لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی. یەکێک لە ئەرکە سەرەتاییەکان بۆ پێشخستنی کۆششەکانمان، رێکخستن دەبێت لەگەڵ ئاژانسەکانی تایبەت بە کەش و هەوا.
لە پێناو یارمەتی و تەمویلکردنی وەبەرهێنان لەم بوارەدا، کار دەکەین بۆ گەیشتن بە سندوقی سەوز و بازاڕی سەرمایە و دەوڵەتانی بەخشێنەر.
ئێستا کاتی کارکردنە و ئەرکێکی قورسمان لەپێشە، کاتی ساردبوونەوە نییە لەبەردەم ئالەنگاریی گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا دا، کە لە هەمان کاتدا دەرفەتێکە بۆ عیراق و ناوچەکە بۆ چارەسەر گەلێک لەسەر بنەمای پتەو بۆ بەرەنگاربوونەوەی دەیەکانی داهاتوو.
-knwe