یەکێك لە پایە سەرەکیەکانی پرۆسەی سیاسی ودەسەڵاتدارەتی لە ٢٠٠٣ بەدواوە لەعێراقدا بریتیە لە هەڵبژاردنەکانی هەر چوار ساڵ جارێك بۆ پەرلەمانی ئەم وڵاتە. من لێرەدا ناچمە بواری شیکردنەوەی لایەنە جیاوازەکانی ئەم پرسە لە هەموو عێراقدا و بەکورتی فۆکۆسی وتارەکەم چڕئەکەمەوە لەسەر هەرێمی کوردستان و جێگە و پێگەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق بۆ هاوولاتی لەهەرێم و ڕۆڵی ئەم پرۆسەیە لە سیاسەتی هەردوو هێزی دەسەلاتدارلە هەریمدا، کە بریتین لە پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتیی نیشتیمانیی کوردستان.
هەر لەسەرتاوە ئەوەی لە ٢٠٠٣ بەدواوە ناونراوە پرۆسەی سیاسی و دیموکراسی و هەڵبژاردنی پەرلەمانی، بە دانپێدانانی عوڕابی ئەم پرۆسەیە کە خودی ئەمریکایە، بریتی بوو لە سپاردنی دەسەڵاتی ئەم ولاتە بە تەیفێکی ڕەنگاوڕەنگی حیزب و ڕێکخراو و کەسایەتی لەسەر بناغەی ئاینی، تایفی، ئیسنیکی کە خاڵی هاوبەشی نێوانیان بریتی بوو لە ملکەچی بۆ پرۆژەی ئەمریکا بۆ قۆناغی پاش سەددام.
تائەوجییەی ئەگەڕێتەوە بە یەکێتی و پارتی، ئەوان لەو نەخشە سیاسیە نوێیەی پاش – سەددامدا، وەکوو نوێنەری کورد خزێنرانە ناو ئەو مۆزاییکە سیاسیەی نوێی وڵاتەوە کە هێزە ئیسلامیە شیعیەکان سووکانەکەیان بەدەستەوەیە.
بەومانایە ناوەڕۆکی ئەو پرۆسە " دیموکراتی" یە تائاستی دابەشکردنێکی ورد بەڵام لەرزۆك داگیرا کە لەهەر وەرچەرخانێکدا لەرزۆکتر و پووچتر بەرهەم بێتەوە. لێرەوە ئیتر نوێنەرایەتیی دەنگی خەڵکی کوردستان، بە ناوچە جێناکۆکەکانیشەوە، بچووك کرایەوە تا ئاستی شەراکەت و هاوپەیمانیەك کە ناوەڕۆکەکەی نەك لەسەر چاری مەسەلەی کورد و پاشماوەکانی ئەو پرسە و هەروەها نوێنەرایەتی کردنی هاووڵاتیانی کوردستان لەسەر بنەمای هاوولاتیی خاوەن دەنگ و داخوازی و ماف و ئیرادە ( بەهەموو مانا و ڕەهەندە یاسایی و کۆمەڵایەتی و سیاسیەکانی ئەو چەمکانەوە )، بەڵکوو لەسەر بناغەی سپاردنی یاسایی و دەستووری و سیاسیی ئەو ئیرادە وخواست و ئامانجانە، بە پارتی و یەکێتیی وەکوو ئیمتیاز وپاداشت و شیرینیەك لەبەرانبەر سەرخستنی پلانەکان ئەمریکا بۆ قۆناغی پاش- سەددام لە عێراقدا.
کردنی دوو حیزبی سیاسی بە وەکیل و قەییمی یاسایی و سیاسیی بەسەر گەلێکی زیندوو کە خاوەنی مێژوویەکی درێژی تێکۆشان بوو بۆ ئازادی و یەکسانی و خۆشبژیوی ، دوو حیزب کە لەماوەی ١٩٩١- ٢٠٠٣ دا خاوەنی فایلێکی قوتوور و قەبەی گەندەڵی و شەڕی دەسەڵات و تاڵانکردنی سامانی گشتی و خۆگرێدانەوە بە میحوەرەکانی ناوچەکە و دەیان کارەسات بوون و خەڵك یادەوەریەکی زۆر تاڵی لەگەڵیاندا هەبوو، ناوەڕۆکی پووچ و نا دیموکراتیی ئەو پەرلەمان و هەڵبژاردن و پرۆسەسیاسیەی زۆر زوو دەرخست.
بەو مانایە و تا ئێستاش هەڵبژاردنی پەرلەمانیی عێراق بۆ گەلی کوردستان و هەردوو هێزی دەسەڵاتدار لەهەریمدا دوو مانا و جیگە و ئاکامی جیاواز و بگرە دژبەیەکیان هەبووە و هەیە.
بۆ پارتی و یەکێتی: ئەو هەڵبژاردنە، سەرباری هەموو ناوەڕۆکە نادیموکراتیەکەی و دژایەتیی لەگەڵ جەوهەری هەڵبژاردندا وەکوو بوارێك بۆ بەرجەستەکردنەوەی ویست و داخوازیی خەڵکی دەنگدەر، ئەتوانێ چەکی شەرعیەت بدات بەدەستی پارتی و یەکێتیەوە لەناوخۆی کوردستان و لە عێراقیشدا. چۆن؟
هەروەك پێشتر ڕوونمکردەوە ئەم سیستمی هەڵبژاردنە دریژە و بەشی دانەبڕاوی سیستمی سیاسیی بەشبەشێنەی حیزبیی دوای ٢٠٠٣ یە.
سیستمێك کە تا ئەو جێیەی بە کوردستانەوە ئەگەڕێتەوە تەنها ئەم ئامانجانە ( بۆ نموونە ) بەدی دێنێت:
١/ هەر چوار ساڵ جارێك خەڵك بەدەست و پەنجەی خۆی وەکالەتێك بۆ ئەو دوو حیزبە ئەکاتەوە وپییان ئەڵێ: ئێوە لەبەرانبەر بە دەسەڵاتی ناوەندیی بەغدا و ناوەندە جیهانیەکان مافی یاسایی و سیاسیی تەواوتان هەیە کە بە ناوی خەڵکی کوردستانەوە چۆن بەرژەوەندیی خۆتان و سەرکردە و بنەماڵەکانتان ئەخوازێت، بەوجۆرە هەڵسوکەوت بکەن.
٢/ دەنگدان و بەشداریی هەڵبژاردن ، جا با بەڕێکەوت یا بە پێی ڕێکەوتن چەند پەرلەمانتاری لایەنی تریش بۆ ڕازاندنەوەی پرۆسەکە دەربچن ، یانی سپاردنی مێژوو و خەبات و قوربانی وبژاردنی زیان و مافەکانی دەیان ساڵی خەڵك، کە لەئەستۆی حکوومەتی ناوەندیە، لەسەر سینیەکی زێڕین، بە هەردوو حیزب و بنەماڵەی ناوبراو.
هەموومان باش ئاگادارین کە ئەم دەسەڵاتە کوردیە چۆن لەبەغدا لەڕێگەی ئەو نوینەرانەوە کە خەڵك دەنگی پێیان دا بەناوی کەیسی ئەنفالەکانەوە لەبەرانبەر هەر قوربانیەکی ئەنفالدا داوای ٣٠٠.٠٠ دۆلاریان لە حکوومەتی ناوەندی ئەکرد تا بیخەنە سەر سامانی دزراوی هەردوو بنەماڵە لەبانکە جیهانیەکان وهەر خۆشیان لەکوردستاندا داڵدەی سەدان تاوانباری ئەنفالیان داوە کە بریتین لە پیاوانی پاشماوەی بەعس و موستەشارەکان و بەشێکیان لەدادگاکانی بەغداوە فەرمانی گرتنیان دەرچووە و ئەمان بوون بە پارێزەریان. ئەوەیە نموونەی ئەو نوێنەرایەتیەی ئەوان و بەدواداچوونی ئەو هێزانە بۆ قوربانی و ماف و ئامانجەکانی خەڵکی کوردستان.
٣/ هەموو بەشداریکردنێك لە هەڵبژاردنێکدا بەو ناوەڕۆك و هاوکێشەیەوە، ڕاستەوخۆ بەواتای مۆرکردنی بەڵگەنامەی یاسایی و سیاسیە بۆ ڕەوایەتیدان بەو دەسەڵاتدارەتی و حکوومەتەی کە لەکوردستاندا لەماوەی ٣٠ ساڵدا زۆرترین زووخاویان کردووە و ئەیکەن بەگەرووی خەڵکدا. کارنامەی ٣٠ ساڵی پڕ لە گەندەڵی و شەڕ و سەرکوت و گەندەڵی و تاوانی تری ئەم دوو حیزبە وەکوو فۆلکلۆری لێهاتووە و هەموو کەس پێی ئاشنایە و لە زەینی هەموواندا تۆمارکراوە.
٤/ پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتیی نیشتیمانیی کوردستان، بەشانازیەوە ڕۆڵی خۆیان لە دامەزراندنەوەی عێراقی دوای سەددامدا ئەدەنەوە بەچاوی خەڵکدا. ئەوان پشکی شێریان بەرئەکەوێ لە یەكبەیەکی تاوانەکان و وێرانکاریەکانی ١٨ ساڵی عێراقدا. کێشەی لێرەو لەوێی ئەم دوو لایەنە لەگەڵ هاوپەیمان و شەریکەکانیان لە بەغدا هیچ پەیوەندیەکی بە داخوازی وئامانجی خەڵکی کوردستانەوە نیە. ئەوان لەپێناوی دەسکەوتی تاڵانی و گەندەڵی و بەشی نەوت و کورسیی دەسەلات و پۆست و ئیمتیازاتدا لەگەڵ هێزە شیعی و سوونیەکانی بەغدا ڕێک ئەکەون یا بەیەکدائەدەن. لە ٢٠٠٥ بەدواوە بەشداریی ئەمان لەپەرلەماندا بۆ ئەوجۆرە دەسکەوتانە بووە.
هەرکاتێکیش سەنگ و قورساییان لە بەغدا کەوتبێتە لاسەنگی و ئیمتیاز و پۆستەکان و بەرژەوەندیە حیزبی و بنەماڵەییەکانیان مەترسیی بۆ پەیدا بووبێت، فوویان پیاکردووە و ناویان ناوە کێشەی نەتەوەی کورد و خاك ومافی خەڵکی کوردستان.
بەشداریکردن لەم هەڵبژاردنەدا، جا بەهەر نیەتێکەوە بیت کە هیچ قورساییەکی نیە، یانی پشتگیری کردنی ئەم دوو لایەنە لەو ڕاووڕووتەدا و ئیمزاکردنی کاغەزی سپی بۆ کەلکوەرگرتن لە قوربانی و ژیانی مەمرە ومەژیی خەڵكی کوردستان کە لەئەنجامی دەیان ساڵ بوونی ئەوان لەپەرلەمانی عێراقدا تەنانەت لەزۆر بواری وەکوو سووتەمەنی و نەوت و بەنزیندا، تەنانەت دزی و تاڵانی لەو بەشەش دەکەن کە حکوومەتی ناوەند ڕەوانەی ئەکات بۆ خەڵکی کوردستان.
بەڵام هەڵبژاردن بۆ خەڵك چ مانا و مەفهوومێکی هەیە؟
لەسایەی سیستمێکی سیاسی و یاسایی پاكدا کە ڕەنگدانەوەی مانای جەوهەریی دیموکراتی ومافی هاووڵاتی بێت وەکوو خاوەن بڕیاری سەرەکی سەبارەت بە ژیانی سیاسی و یاسایی لە کۆمەڵدا، هەڵبژاردن ڕیگە و میکانیزمی یەکەمە بۆ بەرجەستەکردنەوەی ویستی ڕاستەقینە تاکی هاووڵاتی. تاکی دەنگدەر لەوەها سیستمێکدا، هەم شاه گەمەکەرە لە پێناسەکردن و بەرقەرارکردنی سیستمی پەریوەبردنی ولاتدا و هەمیش لە ڕێگەی نوێنەرەکانیەوە چاودێرێکی زیرەك و کارایە بەسەر سەرجەم بڕیار و پرۆسەی سیاسیەوە.
لەم هەڵبژاردن و پەرلەمانەدا هیچیەك لەو زەمینە و ژینگە پێویستانە وجودیان نیە. ئەوەی هەیە دابەشکردنی دەسەڵاتە لە نێوان گرووپێك هێزدا کە هیچ پەیوەندیەکی پۆزەتیڤیان نیە بە خواست و ئامانج و داخوازیی خەڵکەوە. هەڵبژاردن یانی بەرهەمهێنانەوەی هەمان هاوکێشە و بازاڕی بێ ئەرزش و هیچی تر. گەر هەڵبژاردن بەپیی ئەو درۆیانە بوایە کە ئەم یاریکەرە سیاسیانەی کوردستان و عێراق بانگەشەی بۆ ئەکەن، خۆیان یەکەمین دوژمنی سەرسەختی دەبوون.
یاسای هەڵبژاردن و سیستمی هەڵبژاردن و ئەو ئۆرگانەی سەرپەرشتیی هەڵبژاردن ئەکات کە بریتیە لە کۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکان، بەتایبەتیش لەسایەی زەوتکردنی بواری دەسەڵاتی دادوەریدا، هەموو لەلایەن ئەو حیزبە سیاسیانە دیزاین کراوە کە خاوەنی دەسەڵاتن. بەو مانایە ئەمیش بزمارێکی ترە کە دراوە لەتابووتی هەڵبژاردن و هیچ جۆرە بوارێکی بۆ سەربەخۆیی و بەرجەستەکردنەوەی ویستی خەڵك نەهێشتۆتەوە لەدەرەوەی هەژموونیی حیزبی و بەشبەشینەی تایفی و ئیسنیکیدا.
١/ خەڵك لەم هەڵبژاردنە و بەرنامەی لایەنە سەرەکیە بەشداربووەکاندا هیچ سیمایەك و ئاسەوارێکی ماف و کێشە ودەردە سەرکیەکانی خۆی نابینێتەوە. لەم جاروجەنجاڵەی هەڵبژاردندا بەرنامە و ستراتیج و قسەیەك نیە لەسەر گرانی، چاری گەندەڵی، سیستمی داڕزیوی بەڕێوەبردن ، خوێندن و دامەزراندن و دۆزینەوەی کار و چاری بێکاری، هەڵئاوسانی ئابووری و فەوزای بازاڕ و ئاگری گرانی بۆسەر ژیانی خەڵك، خزمەتگوزاری و ڕێگەوبان و خانووبەرە و کێشەی کڕێچیەتی، هەژاری و بێدەرەتانی، نەخۆشخانە و داودەرمان ونەخۆشی ، چاری سەدان هازار ئاواری کەمپنشین و دەیان کێشەی گەورە وگرانی تر کە زۆرینەی خەڵك بەدەستیانەوە ئەناڵێنێت.
٢/ ئەو کێشانەی پێشوو نەك بەم هێزانەی وەکوو پارتی و یەکێتی چارەسەرنەکراون و ناکرێن، بەڵکوو ئەو کێشانە دەسکردی خۆیانە و بۆ قازانجی ئەوان تووندترکراونەتەوە و بەپێی پلان و بۆ بەرژەوەندیی ئەوان درێژەی هەیە. چەندین هەڵبژاردن کراوە و جارلەدوای جار ئەو بارودۆخە زیاتر و زیاتر خراپ بەئاراستەی خراپتر و دژوارتردا رۆیشتوون.
٣/ شکستپێهێنانی هەڵبژاردن و سەندنەوەی ئەو شەرعیەت و وەکالەتە لەم هێزانە هەنگاوی یەکەمە لە گۆڕینی سەرجەم پرۆسەی سیاسی لەم وڵاتەدا.
ئەوە ناوەڕۆکی ستراتیجیەکە کە بەرژەوەندی و خواستی خەڵك بەرجەستە ئەکاتەوە.
ڕاستە کە بایکۆت خۆی لەخۆیدا و بەتەنها کردەیەکی نێگەتیڤە لەبارودۆخی ئێستادا، بەڵام لانیکەم هەڵگری ئەو پەیامەیە کە چیتر ئەم بازاڕی دەسەڵاتە بە دەستی خەڵك گەرم ناکرێ و گشت دیکۆر و پەردەکانی سەری لەتوپەت ئەکات و بێبەشی ئەکات لە گەورەترین پاساو کە ئەویش شەرعێەت وبەشداری ودەنگی خەڵکە.
بایکۆت پەیامی ملیۆنەها خەڵکە بەم ناوەڕۆکەوە: ئێوە وەکوو حیزبی سیاسی لە شیوێك و ئێمەی قوربانیی دەستی ئێوە لەیەکێکی ترین. ئێوە ئازادن کە چۆن پاساو بۆ سیاسەت و بەرنامەکانتان دێننەوە، بەڵام چیتر لەوەدا ئازاد نین بەناوی ئێمەوە ئەو کارە بکەن. ئێوە کە خوڵقێنەری ئەو هەموو ستەم و ماڵوێرانیەی ئێمەن نەك بۆتان نیە ببن بە نوێنەر و قسەکەری ئێمە بەڵکوو لێرەبەدواوە ئێمە حیسابی خۆمان لەگەڵ ئێوەدا تەسفیە ئەکەین.
کێشەی سەرەکیی خەڵك بریتیە لە کۆتایی هێنان بە دەسەڵاتدارەتی و سیستمێك کە ئەوانە بەشێك لە نموونەکان وکردارەکانیەتی. قوربانیەکانی بریتین لەخەڵکی سادە کە زۆرینەی کۆمەڵن و سوودمەند و خوڵقێنەرەکەشی هێزەکانی وەکوو پارتی و یەکێتین لە کوردستاندا. بەشداریکردن لەم هەڵبژاردنەدا ڕێگەی بەدیهێنانی ئەو ئامانجە نیە و بایکۆت هەنگاوێکی سەرەتایی پێویستە بەو ئاراستەیەدا.
بایکۆت ڕەمزی ئەوانە و زۆرنەوتراوی تریشە. دواڕۆژی پرۆسەی سیاسی لە عێراق و کوردستاندا چی لێدێت ئەوە باسێکی ترە و هێشتا دیار نیە و زۆر فاکتەر ڕۆڵیان هەیە تیایدا بەلام ئەوەی ڕوون و دیارە ئەوەیە کە: بایکۆت خاڵی وەرچەرخانە لە خۆهۆشیاری و هەڵچنینی دیوارێکی بەرز لە نێوان خەڵك و پارتی و یەکێتیدا وەکوو دوو بەرەی تەواو ناکۆك.
-awene