4- دەركەوتن و بڵاوبوونەوەى ئايينى زەردەشتى
دەركەوتنی ئایینى زەردەشتی بۆ (زەردەشتى كوڕى پورشاسب) دەگەڕێتەوە، كاتێك لە ساڵى (630پ.ز) و لە سەردەمی دەوڵەتى ماد و لەنێو قەڵەمڕەوییەكدا لە ناوچەی ئازەربایجان بانگەشەی پەیامبەرایەتیی كرد. ئەوەش بەو مانایە بوو، كە پەیامبەرەكەی و خودی ئایینەكەش لە ناوچەیەكی كوردنشین و كوردستانیی سەرچاوەی گرت، بەڵام بڵاوبوونەوەی بە كوردستاندا بۆ كۆتاییەكانی تەمەنی دوا كەوت.
هۆیەكەش ئەوە بوو، سەرەتا پەیامەكەى لێ وەرنەگیرا، بۆیە بەناچاری بەرەو ناوچەكانی باشوورى خۆرهەڵات ڕۆیشت، تا دواجار لە هەرێمی پارس گیرسایەوە. لەوێش لەلایەن (گوشتاسب كوڕى لەهراسب)ى میری هەرێمەكەوە پێشوازیی لێ كرا و پەیامەكەی قبووڵ كرا و وەك ئایینى فەرمیی میرنشینەكە ناسرا.
دواى (چل و حەوت) ساڵى پەیامبەرایەتى و (حەفتا و حەوت) ساڵ تەمەن، دواجار لە ساڵى (583پ.ز)دا كۆچى دوایی كرد. ئەوەش دواى ئەوەی، بۆ پشتیوانیی لە بنەماڵەى كیانی دەسەڵاتداری هەرێمی پارس، لە ڕووبەڕووبوونەوەی توركە بتپەرەستەكانى خۆرهەڵاتدا كوژرا. بەرلەوەی كۆچی دواییش بكات، پەیامەكەى بۆ هەڵگران و هەوادارانی بەجێ هێشت، تا لە بڵاوكردنەوەیدا درێغی نەكەن.
ئەم ئایینە، بە یەكێك لە ئایینە كۆنەكانى كوردستان و ئێران دادەنرێت، كە بەدرێژایى ساڵەكانى دواى سەرهەڵدانى، تا دەركەوتنى ئایینى ئیسلام، بە زۆرینەی خاكی كوردستاندا بڵاو بووەوە و پەيڕەوانی بۆ دروست بوو. هۆكاری یەكەم ئەوە بوو، ئایینەكە لەلایەن دەسەڵاتێكی ناوچەیی ئێرانی قبووڵ كرا و دەرفەتی بڵاوبوونەوەی بۆ ڕەخسا. هۆكاری دووەميش، گەیشتنی ئایینەكە بوو بۆ نێو قەڵەمڕەوی دەوڵەتى ماد، كاتێك لەلایەن (كەى ئەكسار كوڕى فراورتیس) و دواتر (ئەستیاگز كوڕى كەی ئەكسار) قبووڵ كرا. بەو هۆیەشەوە، ئایینەكە بە ناوچەكانی كوردستان و ژێر دەسەڵاتى دەوڵەتى ماد بڵاو بووەوە.
دواى ڕووخاندنی (دەوڵەتى ماد)یش بووە ئایینى فەرمیی ئیمپراتۆڕیی هەخامەنشی، چونكە پێشتر ئایینى فەرمیی بنەماڵەكەیان بوو، هەر لە ڕێگای ئەم بنەماڵەیەشەوە ئایینەكە گەیشتبووە كۆشكی شاهانەی ماد و ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتى، بۆیە بە گەیشتنی بنەماڵەى هەخامەنشی بۆ دەسەڵات، جارێكی دیكە هێزێكی تریان دایەوە بەر ئایینەكە و بە خاكی كوردستان و ناوچە كوردنشینەكاندا بڵاویان کردەوە.
دواى ڕووخاندنى ئەم دەوڵەتەش لەلایەن یۆنانییەكان، ئایینەكە كەوتە پەراوێزەوە، چونكە باوەڕى سەرەكیی ئەوان بتپەرستی بوو، بەڵام دوای نەمانی دەسەڵاتى یۆنانییەكان لە كوردستان و خۆرهەڵاتى ناوەڕاست، جارێكی تر لەلایەن ئیمپراتۆڕیی ئەشكانی ئازادیی پێ درا و دەرفەتى بڵاوبوونەوەی بۆ ڕەخسا، تا ئەوەی زۆرینەی پادشاكانی ئەشكانی زەردەشتی بوون.
كاتێكیش (ئەردەشێرى كوڕى بابەك) ئیمپراتۆریى ساسانى لە ساڵى (226ز) دامەزراند، ئایینى زەردەشتى زیندوو كردەوە و كردییە ئایینى فەرمیى دەوڵەتەكەى و بایەخى پێ دا، چونكە خۆی لە بنەماڵەیەكى ئایینى بوو و (ساسان)ى باپیریشى مووغێكى پەرەستگاى (ئاناهیتا)ى زەردەشتى و خاوەن پایەیەكى گرنگ و گەورە بوو.
هەر بۆیە لە دەسپێكی كارەكانیدا فرمانى كۆكردنەوە و نووسینەوەى دەقەكانى (ئاڤێستا)ی دا.
لەو كارەشیدا پشتی بەو دەقانە بەست، كە لە هەردوو ئاتەشكەدەی (ئاناهیتا و شیز) پارێزرابوون. (ئاتەشكەدەی ئاناهیتا) كەوتبووە نێو شارى (كەنگاوەر)ى سەر بە ناوچەی باختر، واتە (كرماشانى ئێستا). (ئاتشكەدەی شیز)یش كەوتبووە نێو شارى (شیز)ى ئازەربایجان، كە بڕواش وابوو، خودی (زەردەشت) ئەو ئاتەشكەدەی دروست كردبێت. هەردوو شار و ئاتەشكدەكەش كەوتبوونە خاكی كوردستانەوە.
بە كۆكردنەوەی ئەو دەقانەی (ئاڤێستا) و ڕێكخستنەوە و دواتر نووسینەوەیان، بەرهەمێكی لێ پێكهات، كە دواتر ناوی (زەند ئەڤێستا) واتە (ئاڤێستای نوێ) ناسرا. ئەو كتێبەش كرایە سەرچاوەی سەرەكیی ئایینى و یاسایی ئیمپراتۆڕیی ساسانی لە ماوەی دەسەڵاتیدا. واتە تا ئەو كاتەی ئیمپراتۆڕیی ساسانی لە ساڵی (651ز) ڕووخا، (ئایینى زەردەشتی) ئایینى فەرمیى دەوڵەت و كتێبی (زەند ئاڤێستا)ش یاسا و سەرچاوەى دەسەڵات و دەزگا بەڕێوەبەرایەتییەكانى بوو، تەنیا لە (دوو) ماوەدا نەبێت.
ماوەی یەكەم كەوتبووە نێوان ساڵانى (242-252ز)، چونكە (شاپووری یەكەمی ساسانی/242-272ز) بۆ ماوەی (دە) ساڵ باوەڕى بە ئایینى مانی هێنا و و كردییە ئایینى فەرمیی دەوڵەتەكەی. ماوەی دووەمیش كەوتە سەردەمی (قوبادی یەكەمی ساسانی/488-532ز)، چونكە ئەمیش بۆ ماوەی (دە) ساڵ باوەڕى بە ئایینى مەزدەكی هێنا، كە لە (دوو) باسی داهاتوودا تیشكیان دەخەینە سەر.
لێرەشەوە دەگەینە ئەوەى كە ئایینى زەردەشتى، ئایینی بەشێكی تا ڕادە زۆری دانیشتوانی كوردستان بوو لەو سەردەمەدا.
هەر بۆیە كاتێك ئایینی ئیسلام لە ناوەڕاستی سەدەی حەوتەمی زایینی گەیشتە كوردستان، پەیڕەوانی زەردەشتی بەشێكی تا ڕادە زۆری پێكهاتەی ئایینەكانی دانیشتوانى كوردستانیان پێكهێنابوو، چونكە (چوار سەدە)ى دەسەڵاتى ساسانییەكان كەم نەبوو، تا ئەم ئایینە بگەیەننە دوورترین ناوچەی كوردستان، بە گوندە دووردەستەكانیشەوە. تەنانەت لە زۆربەی شار و شارۆچەكانی كوردستاندا پەرەستگای زەردەشتی واتە (ئاتەشكەدە) دروست كرابوون و سەدان و بگرە هەزاران مووغی زەردەشتیش كورد و خەڵكی كوردستان بوون.
-basnews