میترۆ, basnews
كۆمەڵگە ڕۆژهەڵاتییەكان، بە شێوەیەكی گشتی بەوە ناسراون كە كۆمەڵگەی فرەكولتوورین، سەرەڕای ئەوەی ئاسان نییە كۆمەڵگەیەك لە سەرتاسەری جیهان بدۆزیتەوە كە بنەمای پێكهاتەی كۆمەڵگەكەی یەك كولتوور بێت، بەڵكوو ڕەنگاوڕەنگ و جیاوازیی كولتوورەكان، خەسڵەتی دیاری كۆمەڵگە مرۆییەکانە. هەر یەك لە كولتوورەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست خاوەنی تایبەتمەندی و خەسڵەتی خۆیانن و جیاوازن لەیەكتری، ئەم جیاوازییەش كێشەی زۆری بۆ كۆمەڵگەكان دروست كردووە.
لەنێو كۆمەڵگە ڕۆژهەڵاتییەكاندا، كۆمەڵگەی عێراقی یەكێكە لە كۆمەڵگە فرەكولتوورەكان، بەو مانایەی، پێكهاتەی كۆمەڵایەتیی كۆمەڵگەی عێراقی پێكهاتەیەكی نامۆزاییكە، ئەم شێوە ناڕێكەی پێكهاتەی كولتووریی كۆمەڵگەی عێراقی وای كردووە، بۆشایی (Gap) نێوان كولتوورە جیاوازەكان فراوانتر بێت. فراوانبوونی بۆشایی نێوان كولتوورەكانیش كاریگەریی كردووەتە سەر ئەوەی، كە ناكۆكییەكان ڕوویان لە هەڵكشان بێت و خاڵە هاوبەشەكانیش ڕوویان لە داكشان بێت، ئەم هەلومەرجەش واقعێكی وای خوڵقاندووە كە كولتوورەكان لەپێناو بنیاتنانی كولتوورێكی هاوبەش نەتوانن ئاوێتەی یەكتر بن، كاتێكیش دەوڵەتی عێراق دروست كرا، بەبێ لەبەرچاوگرتنی كولتوورە جیاوازەكان بوو، ئەمەش لە ئاكامی سەپاندنی ئیرادەی دەرەوەی كۆمەڵگە هاتە دی.
دوو میكانزم هەن بۆ ئەوەی دوو كولتووری لەیەكتر جیاواز بەیەكەوە بسازێن، میكانزمێك لە ڕێگەی بەكارهێنانی زەبر و زەنگە، بۆ ئەوەی كولتوورە جیاوازەكان بە شێوەیەكی ناچاری بەیەكەوە گرێ بدات، ئەمە ڕێگەیەكی نەرێنییە، چونكە دەرەنجامەكەی دەبێتە هۆی نانەوەی كێشە و ئاشووبی وا كە دەوڵەت بەئاسانی ناتوانێ لە بەرامبەریان بوەستێ، ئەمەش كۆمەڵگە بەرەو ڕووی شەڕی ناوخۆیی و ململانێی ناتەندروست دەكاتەوە، سەرەنجام كارەساتی زۆر گەورە بەدوای خۆیدا دەهێنێت.
دەوڵەتی عێراق، بەدرێژایی مێژووی خۆی ئەم میكانزمەی بەكار هێناوە، ئەوەی ئێستا لە واقیعی كۆمەڵگەی عێراقی بەدی دەكرێت، ئاكامی بەكارهێنانی میكانزمی هێزە لەپێناو بەیەكەوە سازانی كولتوورەكان، بەڵام ئەمە شكستی هێنا. دووەم میكانزم پێچەوانەی میكانزمی یەكەمە بۆ ئەوەی كولتوورە جیاوازەكان بتوانن بەیەكەوە بژین، ئەویش میكانزمی ڕێپێدراوی ئارەزوومەندانەیە، كە دەتوانین بە میكانزمی دیموكراسییانەش ناوی بنێین، كە ئاكامەكانیشی پێچەوانەی ئاكامی میكانزمی یەكەمن، ئەمەش ئەو كاتە دەبێت، كە كۆمەڵگەیەك بنەمای پێكهاتەی كولتووریی جۆراجۆر بێ، بەڵام پێكهاتەی كولتوورییە جیاوازەكان سەرپشك دەكرێن لەوەی، كە چۆن داهاتووی خۆیان لە چوارچێوەی یەك دەوڵەت، یان چەند دەوڵەتێك بنیات دەنێن، ئەمەش باشترین میكانزمە لەپێناو لێك نزیكبوونەوەی كولتوورە جیاوازەكان، بەو ئامانجەی خاڵە دژیەكەكان كەم بكرێنەوە و كاری زیاتر بۆ ئەوە بكرێت كە خاڵە هاوبەشەكان لەگەڵ یەكتریدا زیاتر كاریان لەسەر بكرێت، ئەمە لەپێناو بنیاتنانی داهاتوویەكی ئارام و سەقامگیر.
لە كۆمەڵگەی عێراقیدا، سەرەڕای بوونی كولتووری جۆراوجۆر، بەڵام بەگشتی دوو كولتووری تەواو جیاواز بەدی دەكرێن، ئەوانیش كولتوورێكی عەرەبی و ئەوەی دیكەیش كولتوورێكی كوردییە. ئەگەرچی بەرژەوەندیی دەرەكی و بارودۆخی مێژوویی ئەم دوو كولتوورە جیاوازەی بەیەكەوە گرێ داوە، بەڵام ئەم بەیەكەوە كۆكردنەوەیە ئاكامی زۆر خراپی لێ كەوتووەتەوە، ئەمەش ئەوەمان پێ دەڵێت كە هیچ كاتێك لە ڕێگەی هێز و سەپاندنی زۆرەملێ ناتوانرێ دوو كولتووری بەیەكەوە نەسازاو لەگەڵ یەك كۆ بكرێنەوە.
كولتوورە جیاوازەكان، لەپێناو كولتوورێكی هاوبەش، بەئاسانی ناتوانن ئاوێتەی یەكتر بن، بەتایبەت لە كۆمەڵگە ڕۆژهەڵاتییەكان، لەبەرئەوەی هیچ یەكێك لە كولتوورەكان ئامادەیی ئەوەیان تیادا نییە سازش لەسەر كولتووری خۆیان بكەن. ئەوەی لە ماوەی دوای دروستكردنی دەوڵەتی عێراق لە ساڵی 1921ەوە تاوەكوو ڕووخانی ڕژێمی دیكتاتۆریی بەعس لە ساڵی 2003، زۆر بە ڕوونی بەدی دەكرێت، كە پێكەوە گرێدانی كولتوورەكان لە عێراق شكستی خواردووە و ناتوانێت وەك ئەوەی لە ڕابردوودا هەبووە، بەردەوام بێت.
لە دەرەنجامدا ئەوە دەردەكەوێت، كاتێك دەوڵەتێك دروست دەكرێت كە بنەمای پێكهاتەی كۆمەڵایەتیی كۆمەڵگە خاوەنی كولتووری جیاواز بێ و دەبێ ڕەچاوی میكانزمی بەیەكەوەژیانی كولتوورە جیاوازەكان بكرێت، لەپێناو یەكتر قبووڵكردن و دروستبوونی كۆمەڵگەیەك كە شوێنی كولتوورە جیاوازەكان بێت.