ڕۆڵی ڕۆشنبیر
حەمەسەعید حەسەن
ئەوە مارکس بوو، بۆ یەکەمین جار قسەی لەسەر ڕۆشنبیری ئۆرگانیک کرد کە لەکن ئەو ڕۆشنبیرێک بوو، دەستی لە قازانجی تایبەتیی خۆی هەڵدەگرت و دەیدایە پاڵ پرۆلیتاریا. لە سەروەختی ڕێنیسانسیشدا، ڤۆڵتێر و ڕۆسۆ، هەر وایان کردبوو، بەرژەوەندیی خۆیان فەرامۆش کردبوو، دابوویانە پاڵ خەڵکی هەژار و بە بیری ڕۆشنیان، ڕێیان بۆ هەڵگیرسانی شۆڕشی ساڵی ١٧٨٩ی فەرەنسا خۆش کردبوو. مارکس لەگەڵ ئەوەدا نەبوو، ڕۆشنبیر کە چووە نێو بزووتنەوەی پرۆلیتاریاوە، ئیدی ببێتە پاشکۆی بڕیار و هەڵوێستی سەرانی ئەو بزاڤە و دەستبەرداری ڕۆڵی ڕەخنەگرانەی خۆی ببێت.
لینین بە دۆگماکردنی فیکری گەیاندە لوتکە، کاتێک دونیای بەسەر ڕەش و سپیدا و ڕۆشنبیرانیشی بەسەر لایەنگران و دوژمنانی پرۆلیتاریادا دابەش کرد و بەرەی یەکەمی بەردایە گیانی بەرەی دووەم، بێ گوێدانە ئەوەی، بەرەی دووەم پڕبوو لەو ڕۆشنبیرانەی لایەنی دادپەروەری، ئازادی و پێشکەوتنیان دەگرت. ئەوی ئەو تێزانەی پەسەند نەکردبا کە بەلشەفیکەکان لە بارەی خەباتی چینایەتی و شۆڕشی پرۆلیتاریاوە بانگەشەیان بۆ دەکرد، لینین بە دوژمن هەژماری دەکرد و خۆی گوتەنی، فڕێی دەدایە زبڵدانی مێژووەوە. لینین بە مەبەستی دۆزینەوەی پاساو بۆ تێزەکانی، بەرهەمی گەورە نووسەرانی وەک: تورگنیڤ، پووشکین، تۆلستۆی، دەستۆیفسکی و گۆگۆڵی بەسەر دەکردەوە. لە سەردەمی ستالینیشدا، پێوەندیی هەر ڕۆشنبیرێک بە حیزبەوە، بەگوێرەی پێوەری لینین نەبووایە، دووچاری دوورخستنەوە و گرتن دەبوو.
(ماو)یش هەمان ڕێگەی تاقی کردەوە، سەردەمی شەڕی ڕزگاریخوازی و شۆرشی بەدناوی ڕۆشنبیری، ئەوی دژ بە هێڵی ئایدۆلۆجیی ئەو با، بەر هەڵمەتی پاکسازی دەکەوت. لە ساڵانی شەستی سەدەی ڕابردوودا، سوپای سوور کە زۆربەی لە خوێندکاران پێک هاتبوو، بە دەم بڵندکردنەوەی کتێبە سوورەکەی ماوەوە، بە تۆمەتی بۆرژووابوون، ئەوپەڕی سووکایەتی بە نووسەران و ڕۆشنبیران دەکرد و بە زۆرەملێ، بە پاساوی پەروەردەکردنیان، لە کارگە و کێڵگەکاندا دژوارترین کاری پێ دەکردن.
لە هەموو ڕێسایەکدا هەڵاوێردن هەیە، ئەنتۆنیۆ گرامشی (١٨٩١ - ١٩٣٧) بۆچوونی جیاوازی بەرانبەر بە ڕۆڵی ڕٶشنبیری ئۆرگانیک هەبوو. لای ئەو ڕۆشنبیری ئۆرگانیک، کەسێک بوو، بە پێچەوانەی ڕۆشنبیری دێرین و ترادیشیۆناڵەوە بیری دەکردەوە و هەڵوێستی دەنواند. گرامشی دەیگوت: (ڕۆشنبیری نوێ ئەگەر لە ڕۆشنبیری کۆن دانەبڕابێت، ئەوا نە هیچی تازەی پێیە، نە پێوەندیی بە ڕەوشە کۆمەڵایەتییە نوێیەکەوە هەیە و هیچ نییە لە غەیری پاشماوەی واقیعی کۆنی بەبەردبوو، واقیعێک کە بووە بە مێژوو.) ڕۆشنبیری ئۆرگانیک لای گرامشی کەسێکە لە چینە شۆڕشگێڕەکەوە نزیکە، نەک کەسێکی خۆپەرست و ڕاڕا کە بە پاساوی داکۆکیکردن لە ئازادیی خۆی، چەوساوەکان فریو بدات.
دوای ئەوەی حیزبە مارکسیستە ترادیشیۆناڵەکان، لە بواری پەیداکردنی ڕۆشنبیری ئۆرگانیکدا، تووشی تێکشکان دێن، لە سەرەتای ساڵانی حەفتای سەدەی پێشووەوە، جۆرە ڕۆشنبیرێکی نوێ سەرهەڵدەدەن کە لە بڕیارەکانی سەرکردایەتیی ئەو حیزبانە، یاخی دەبن و بەرەی خەڵک هەڵدەبژێرن، ئەو خەڵکەی بانگەشە بۆ ئازادی و دیمۆکراتی دەکات. (ڤاسڵاڤ هاڤڵ)ی شانۆنامەنووسی چیک کە میللەت لە ١٩٨٩دا بە سەرۆکی وڵات هەڵیبژارد، نموونەی ئەو ڕۆشنبیرە یاخیبووانەیە.
ڕۆڵی ڕۆشنبیر بە پلەی یەکەم لەوەدا چڕ دەبێتەوە، ڕۆشنبیریی نوێ بەرهەم بهێنێت. ڕۆشنبیر دەبێت ئەوە بە ئیشی خۆی بزانێت کە جێ بە دیسکۆرسی زاڵ لێژ بکات و زمانێکی نوێ دابهێنێت، زمانێک پشتی بە زاراوەی نوێ قایم بێت. ڕۆشنبیر لە هیچ ڕەوشێکدا، مافی ئەوەی نییە لافی باوکایەتی لێ بدات و پێی وابێت، حەقیقەتی لەکنە. ڕۆشنبیر نابێت خەریکی نوێنەرایەتیکردنی خەڵک بێت، ئاخر خۆی یەکێکە لەو خەڵکە، ئیللا مەگەر خەڵک ڕۆڵی دەمڕاستی خۆیانی پێ بسپێرن.
یەکێک لە ئەرکەکانی ڕۆشنبیر، ڕەخنەگرتنە لە حیزب، بۆیە ئەگەر لە حیزبەوە نزیک بوو، ئازادیی ڕەخنەگرتنی دەکەوێتە مەترسییەوە، چونکە ئەگەر گوێڕایەڵی حیزب بوو، ناتوانێت وەکوو پێویست، ئەرکی سەرشانی وەک ڕۆشنبیرێک جێبەجێ بکات، ئاخر ئەگەری ئەوە بەهێزە، حیزب سنوور بۆ ئازادیی بیرکردنەوەی دابنێت. ستەمکار و ڕۆشنبیر هەردووکیان خەریکی گەمەن، ستەمکار گەمە بە ژیانی ئینسان و ڕۆشنبیر گەمە لەگەڵ وشەدا دەکات. ڕقی ستەمکار لە ڕۆشنبیر زادەی ئەوەیە، ڕۆشنبیر بەهۆی گەمەکردنەوە لەگەڵ وشەدا، لێ ناگەڕێت ئینسان مل کەچ بکات، ڕێ لە بەشتبوونی ئینسان دەگرێت، بوار نادات ئینسان لە کرۆکی ئینسانییانەی خۆی بەتاڵ ببێتەوە و وەک ڕۆبۆتی لێ بێت.