ئاشكرایە کە نادییەکانی حکومەتی هەرێم و دامەزراوەکانی هۆکاری دروست بونی ئەم دۆخەیە کە بەرٶکی هەرێمی گرتوە، ئەمەش پاڵنەربو بۆ پەرلەمانی کوردستان هەوڵ بدات بۆدۆزینەوەی رێگاچارە و رێگرییەک بۆ ئەم دۆخە، ئەمە هەوڵەش لە دەرکردنی یاسای یاسای چاکسازی ژمارە ٢ی سالی ٢٠٢٠ی خۆی بینیەوە.
ئامانجی سەرەکی لە دەرچواندنی یاسای چاکسازی بریتیە لە بەرجەستەکردنی بنەماکانی دادپەروەری لە هەرێمی کوردستاندا، هەروەها لە زۆربەی ماددەکانیدا ئاماژەی بە بنەماکانی دادپەروەری کردوە لە جێبەجێ کردنی یاساکەدا، و ئاماژەدان بەبنەماکانی دادپەروەری دەستەواژەیەکی گشتیە و مەترسی خراپ راڤەکردنی هەیە لەلایەن دەسەڵاتەوە، ئێمەش هەوڵ دەدەین کورتەیەک لەسەر بنەماکانی دادپەروەری و رەگەزەکانی باسبکەین و زانایانی بواری یاسا و فەلسەفە و ئەخلاق بە شێوەی کتێب و توێژینەوە زۆر رەهەندی دادپەروەرییان تاوتوێ کردوە، بەڵام بەشێوەی وتار و بە زمانێکی سادە کە خوێنەری ئاسایی لێی تێبگات قسەلەسەر دادپەروەری نەکراوە هەربۆیە ئەم بابەتەمان هەڵبژارد، پاشان تیشک دەخەینە سەر گرنگتیرن ئەحکامەکانی یاسای ناوبراو .
لەروی مێژوییەوە بنەماکانی دادپەروەری پەیوەستە بە گەشەی فکری مرۆڤەوە، وەک پلاتۆ دەڵێت: لەسەرەتادا مرۆڤ دادپەروەری نەناسیوە دواتر بەهۆی گەشەی عەقلییەوە پێیگەشتوە، واتە هەرکاتێک مرۆڤێکی تەواوی یاسایی هەبێت هەستی دادپەروەری لەناخیدا دروست دەبێت. هەربۆیە ناتوانرێت مێژوی دادپەروەری بدرێتەپاڵ کاتێکی دیاریکراو، بەڵکو لەدێر زەمانەوە مرۆڤایەتی رەچاوی دادپەروەری کردوە لەیاساکانی دا، بۆنمونە: لەیاسای دوانزە لەوحەکەدا گرنگی زۆر بە دادپەروەری دراوە، هەروەها جوستیانی ئیمپراتۆری رۆما لە یاسا بەناوبانگەکەیدا بەناوی (مدونة جوستیان) رەچاوی بنەماکانی دادپەروەری کردوە.
لەراستی دا ناتوانین چوارچێوەیەکی دیاریکراو بۆ دادپەروەری دابنێین، بەڵکو فکرەیەکی فەلسەفییەو لەگەڵ گەشەی عەقلی مرۆڤەکان دا دەگۆڕێت، سەرەڕای ئەم راستیەش زانایانی بواری یاساو فەلسەفەو ئەخلاق چەندین پێناسەیان بۆ کردوە ئێمە ئاماژە بە چەند پێناسەیەکی یاسای دەدەین:
پێناسەکراوە بەوەی بریتیە لە هەستێکی شاراوەی دەرونی کە عەقلی دروست (عقل سلیم) پەی پێدەبات و ئامانج لێی پێدانی مافە بە خاوەنەکەی(اعطاء کل ذی حق حقە).
پێناسەیەکی تری یاسایی بۆ دادپەروەری ئەوەیە کەهەستێکی شاراوەی دەرونیە و هەوڵ دەدات بۆ رێگریکردن لە پێشخستنی ئەو بەرژەوەندیانەی کە گرنگیییان کەمترە بەسەر ئەو بەرژەوەندیانەی کە گەورەتر و گرنگرن. ئەفلاتون ئەڵێت: دادپەروەری واتە راستگۆیی لەگەڵ ژیانی مرۆڤەکان و بەرژەوەندییە باڵاکانیان، کەواتە دەتوانین بڵێین دادپەوەری هۆکارە بۆ بەرجەستەکردنی خۆشگوزەرانی و ئارامی و ئاسایشی کۆمەڵایەتی.
لەبواری پەیوەندی یاسا بەدادپەروەرییەوە فەیلەسوفی ئینگلیزی بواری یاسا (سامند) دەڵێت: یاسا تەنها ئامرازێکە بۆ بەدیهێنانی دادپەروەری، بەمانایەکی تر بەدیهێنانی دادپەوەری ئامانجی یاسایە و هەر یاسایەک دادپەروەری تێدا نەبێ بەیاسا ئەژمار ناکرێ.
لەگەڵ هاوڕابونمان بەم وتەیە دەڵێین بنەماکانی دادپەروەری یەکێکە لەسەرچاوەکانی یاسا، هەروەک لە مادەی ١ی یاسای شارستانی عێراقی دا هاتوە، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کە جێبەجێکردنی دادپەوەری ئەرکێکی یاساییە لەسەر تەواوی دامەزراوەکان.
بۆ تێگەیشتنی زیاتر لەم باسە بەپێویستی دەزانین رەگەزە سەرەکییەکانی دادپەروەری رون بکەینەوە کە بریتین لە یەکسانی (المساواة) و شایستەبون (الاستحقاق).
یەکسانی لێرەدا بریتیە لە مامەڵەکردنی یەکسان و پێدانی دەرفەتی یەکسان بە هەموان، هەروەها پێدانی کرێ وموچە و شایستەی دارایی یەکسان بەو کەسانەی هەمان کار ئەنجام ئەدەن، واتە موچەی یەکسان بۆ کاری یەکسان.
شایسەتبون (الاستحقاق) بریتیە لە پێدانی ماف و موچەی شایستە بە کەسانی شایستە و بەلەبەرچاوگرتنی ئەو قورسی و مەترسیانەی کە بەهۆی کارەکایانەوە روبەرویان دەبێتەوە، واتە دەبێت هەرکەسێک بە ئەندازەی قورسی و مەترسی کارەکەی شایستەی دارایی وەربگرێت. لەمەوە بۆمان دەردەکەوێت کە رەگەزی یەکسانی بەتەنها دادپەوەری بەدیناهێنێ، بەڵکو دادپەروەری تەواو و دروست پێویستی بە رەچاوکردنی رەگەزی شایستەبونە.
زانایان چەند جۆرێکی سەرەکی دادپەوەرییان باسکردوە کە بریتین لە: دادپەروەری بەرامبەری (عدالة التبادلیة) و دادپەوەری دابەشکاری (عدالة التوزیعیة) و دادپەوەری مامەڵەکاری (عدالة التعاملات).
دادپەوەری بەرامبەری: ئەو جۆرەیە کە پەیوەندی نێوان مرۆڤەکان رێکدەخات لەنێوان خۆیاندا و بنیادنراوە لەسەر یەکسانییەکی تەواو، بۆنمونە: لە ئەنجامدانی گرێبەستەکان دا هەمو لایەنەکان ئیرادەیان یەکسانە و رەزامەندی هیچ کەسێ پێش ئەوی تر ناخرێت، شوێنی جێبەجێکردنی ئەم جۆرە لە دادپەوەری لە یاسادا بریتیە لە یاسای تایبەت وەک یاسای شارستانی.
دادپەوەری دابەشکاری (عدالة التوزیعیة): دادپەروەری دابەشکاری پەیوەندی نێوان مرۆڤەکان رێکدەخات بە کۆمەڵگاو دەوڵەتەوە، ئەرک و مافی تاک دیاری دەکات بەرامبەر بە دەوڵەت و کۆمەڵگا و بەهەمان شێوە ئەرک و مافی دەوڵەت دیاری دەکات بەرامبەر بە تاکەکان، بەمانایەکی تر هەرکەسێک لەکۆمەڵگا بەپێی رێژەی ئەو ئەرکەی ئەنجامی دەدات مافی لەسەر دەوڵەت هەیە، دەوڵەتیش لە دابەشکاری داهاتەکاندا دەبێت مراعاتی دۆخی هەرکەس و ئەرکی هەرکەسێ بەجیابکات.
ئامانج لەدادپەروەری دابەشکاری ئەوەیە کە خەلك بەگشتی و فەرمانبەران بەتایبەتی لە کەرتی گشتی و تایبەت دا هەست بە دادپەوەری بکەن لە دابەشکردنی داهات و وەرگرتنی مافەدارییەکانیان. لێرەوە بۆمان دەردەکەوێت کە ئەم جۆرە لە دادپەروەری لەیاسای گشتی دا جێبەجێ دەکرێ وەک یاسای کارگێڕی.
دادپەوەری مامەڵەکاری (عدالة التعاملات): مەبەست لێی ئەوەیە کە هاوڵاتیان و فەرمانبەران هەست و شعوری دادپەروەرییان بۆ دروست بێت لەکاتی مامەڵەیان لەگەڵ دامەزراوەکاندا، بەمانایەکی تر دەبێت کاربەدەستانی وڵات دادپەروەربن لەکاتی مامەڵەیان لەگەڵ هاوڵاتیان دا و جیاکاری کردن لەنێوانیاندا لەسەر هەربنەمایەک بێت پێچەوانە و پێشێلی دادپەروەرییە .
دادپەوەری گواستنەوە و راگوزەری (عدالة الانتقالیة): دادپەروەری راگوزەری جۆرێک نیە لە جۆرەکانی دادپەوەری، بەڵکو مەبەست لێی بەدیهێنانی دادپەروەرییە لە قۆناغی گواستنەوە (مرحلة انتقالیة)، وەک: گواستنەوە لە دیکتاتۆرییەتەوە بۆ دیموکراسی و لە پێشێلی مافەکانی مرۆڤەوە بۆ رێزگرتن لێی، بەمانایەکی تر داواکاری و هەوڵدانە بۆ پاراستنی مافەکانی مرۆڤ وقەرەبوکردنەوەی زەرەرمەندان لەو وڵاتانەی کە لە قۆناغی سەرەتایی دیموکراسیدان، هەرێمی کوردستان بۆ ئەم جۆرە باشترین نمونەیە، وەک بینیمان کە مامۆستایان لەسەر داواکردنی مافە سەرەتاییەکانیان چەندین رۆژە لە زینداندان.
ئەوەی باس کرا کورتەیەک و سەرەتایەک بو بۆ ئاشنابون بە بنەماکانی دادپەروەری، ئیستاش هەوڵ دەدەین شرۆڤەی گرنگترین ئەحکامەکانی یاسای چاکسازی بکەین و بەراوردی بکەین لەگەڵ بنەماکانی دادپەروەری دا، ئەم باسەش دەکەین بە دو تەوەرەوە: تەوەری یەکەم بریتیە لە تێبینیە گشتیەکانمان لەسەر یاسای چاکسازی، تەوەری دوەم بریتی دەبێت لەشرۆڤە و تێبینی تایبەتمان لەسەربەشێک لە مادەکانی یاسای چاکسازی.
* تێبینیەگشتیەکان
یەکەم: پێویستی دەرچواندنی یاسای چاکسازی:
لەزانستی یاسادا کاتێک پەرلەمان هەڵدەستێت بە دەرکردنی یاسا کە بۆشایی یاسایی هەبێت بۆ رێکخستنی بوارێک یان کەیسێکی دیاریکراو، ئەویش بە دەرچواندنی یاسایەکی نوێ بۆ رێکخستنی سەرجەم رەهەندەکانی ئەو بوارە، یاخود بە هەموارکردنی یاسایەکی پێشتر کە ئەوبابەتەی رێکخستوە بەشێوەیەکی ناتەواو، لێرەوە دەتوانین بڵێین یاسای چاکسازی هیچ پێویستیەک نەبوە بۆ دەرچواندنی، چونکە ئەو بابەتەتانەی لەم یاسایەدا هاتوە کۆمەڵە تاوانێکن کە بە پێی یاسا جیاوازە بەرکارەکانی تری وەک یاسای سزادان و یاسای راژەی شارستانی و یاسای مافی کەسوکاری شەهیدان و ئەنفالکراوان و یاسای زیندانیانی سیاسی و چەندین یاسای تردا رێکخراون، کەواتە ئەوەی کە ئەم دۆخەی دروستکردوە نەبونی یاسا نیە، بەڵکو جێبەجێ نەکردنی یاسایە و چاوپۆشیە لەو تاوانە گەورانەی کە دژ بە هاوڵاتیانی ئەم هەرێمە ئەمجام دراوە.
دوەم: رێکخستنی چەند بابەتێکی جیاواز لە یەک یاسادا:
لە زانستی یاسادا، یاسا رەهەندە جیاوازەکانی بابەتێکی دیاریکراو رێکدەخات، بەڵام یاسای چاکسازی کۆمەڵە بابەتێکی جیاوازی پێکەوە لە یاسایەکدا کۆکردۆتەوە کە پێمانوایە ئەمە جۆرێکە لە هەڵەی یاسادانان و دەتوانرا لە رێگەی جێبەجێکردن یان هەموارکردنی ئەو یاسایانەوە کە ئاماژەمان پێداوە، ئەو ئامانجە بهێنریتە دی کە مەبەستە.
سێیەم: ناونانی یاساکە بە یاسای چاکسازی:
بەکار‌‌هێنانی ئەم ناوە بۆ یاساکە و و شێوازی رێکخستنی گشتی یاساکە ئەوەدەگەیەنێت کە پەرلەمان و حکومەت دانیان ناوە بە بونی ئەو رێژەیە لە تاوان و گەندەڵی لە هەرێم دا، لێرەوە دەپرسین ئایا ئەرکی پەرلەمان چاودێری حکومەتە لە جێبەجێ کردنی یاساکاندا یان تەنها دۆزینەوەی گەندەڵییەکان و پێشاندانی شێوازی چارەسەر؟
بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە دەڵێین: کارێکی ئیجابیە پەیوەندی هاوکاری هەبێت لە نێوان ئەو دو دەسەڵاتەدا و هەندێک لە زانایان بە گەشە و پێشکەوتنی سیستەمی پەرلەمانی ناوزەندی دەکەن، بەڵام لەکاتی سەرپێچیکردنی زۆربەی یاساکان و بەهەدەردانی سامانی گشتی و پێشێلکردنی مافە سەرەتاییەکانی فەرمانبەران و نادادی لە دابەشکردنی سامانی نیشتیمانی بەسەرناوچەکاندا و چەندین نادادی تر، لەدۆخێکی لەمشێوەیەدا وەزیفەی پەرلەمان تەنها هاوکاری نیە، بەڵکو دەبێت بە ئەرکی سەرەکی پەرلەمانی خۆی هەستێت کە بریتیە لە گرتنەبەری رێگا و ئامرازەکانی لێپرسینەوە لە حکومەت بە گشتی و سەرۆکی حکومەت بە تایبەتی تا دەگات بە لێسەندنەوەی متمانەی پەرلەمانی.
چوارەم: بەشێکی زۆر لە حوکمەکانی یاسای ناوبراو زیادەیە و بۆشاییەکی پڕنەکردوەتەوە، ئاماژەبەهەندێکی دەکەین لە تێبینیەتایەبتیەکاندا.
شرۆڤە و تێبینی بەشێک لە مادەکانی یاسای چاکسازی:
لە ماددەی (١)ی یاساکەدا باس لە رێگەگرتن دەکات لە سودمەندبونی ناشایستە و بەهەدەردانی سامانی گشتی، لێرەدا رەخنەمان لەیاسادانەر ئەوەیە کە هاتوە باس لە تاوانێکی گەورە (جنایات) دەکات کە ئەنجام دراوە دەیەوێت بەم مادەیە رێگری لێبکات، لەکاتێکدا ئەگەر پەرلەمان جدی بێت لەو پرسەدا دەبێت لەرێگەی لیژنە پەیوەندارەکانەوە یان بە دروستکردنی لیژنەیەکەی تایبەت بەدواداچونی بۆ بکات و دواتر ممارەسەی ئالیەتەکانی لێپرسینەوە لە دەسەڵاتی جێبەجێکردن بکات، ئەمە جگە لەوەی هەرکەسێک لەهەر ئاستێکدا بێت تاوانی بەهەدەردانی سامانی گشتی یان رێگەدان بە سودمەندی ناشایستە ئەنجام بدات دەبێت بە پێی یاسای سزادان و یاسای دەستەی دەستپاکی لێپرسینەوەی سزایی لەگەڵ بکرێت.
کۆتا قسەمان لەسەر ئەم ماددەیە ئەوەیە کە رێگەدان بە سودمەندی ناشایستە جۆرێکە لە بەهەدەردانی سامانی گشتی و پێویستی بەباسکردن نەدەکرد. لە هونەر و زانستی دەرچواندنی یاسادا جەخت لە بەکارنەهێنانی وشە و دەستەواژەی زیادە دەکرێت، واتە هەر وشەیەک مانادار و پێویست نەبێ نابێت بەکاربهێنرێت (خیر کلام ما قل و دل).
لەبەشی چوارەمی یاساکەدا لە بڕگە (٤)ی مادەی (٤) دا کە تایبەتە بە پاسەوانی دامەزراوە حیزبییەکان، یاسادانەر هیچ میکانیزم و پێوەرێکی گونجاوی دیاری نەکردوە بۆ رێکخستنی ژمارەی پاسەوان، بەڵکو ئەم بابەتەی بۆ ئەنجومەنی وەزیران بەجێهیشتوە ئەمەش واتە گەڕانەوە بۆ خاڵی سەرەتا ، لێرەدا باس لە کێشەیەک دەکات کە ژمارەی پاسەوانی دامەزراوە حیزبییەکانە بەبێ دیاریکردنی چارەسەری یاسایی، بۆ نمونە هەر حیزبێک دەکرێت بە پێی ژمارەی کورسییەکانی رێژەیەک لە پاسەوانی بۆ دیاری بکرێت، ئەمەش گونجاوە لەگەڵ بنەماکانی دادپەروەری دا.
ئەوەی کە خوێندنەوەی زۆر و جیاوازی بۆ دەکرێت و بەشێکی گرنگی ئەم یاسایەیە بریتیە لە بابەتی رێکخستنەوەی دەرماڵەکان، دەقی مادەی (٥) دەڵێت: "پێویستە لەسەر ئەنجومەنی وەزیران گشت دەرماڵەکان لەبەر رۆشنایی یاسا بەرکارەکان، بەشێوەیەکی دادپەروەرانە رێکبخاتەوە". ئەم مادەیە دەسەڵاتێکی زۆر و نارونی داوە بە حکومەت بەشێوەیەک راڤەی جیاواز هەڵدەگرێت و دواجار لە زیانی موچەخۆران کۆتای دێت، چونکە دەستەواژەی (رێکخستنەوەی گشت دەرماڵەکان)ی بەکارهێناوە ئەمەش دەستەواژەیەکی رەها و گشتیە، نەدەبو لەم دۆخەدا پەرلەمان بەم جۆرە لە سیاغە یاسا دەربکات، چونکە باش دەزانێت دەسەڵاتی جێبەجێبەکردنی هەرێم لە زیانی موچەخۆران راڤەی دەکات، بۆیە باشتر ئەوە بو کە پەرلەمان لەبری ئەم یاسایە یاسای رێکخستنی دەرماڵەکان دەربکات و سەرجەم دەرماڵەکانی رێکبخستایە.
راستە ئەویاسایانەی کە رەهەندی داراییان هەیە پێویستی بە راوێژکردن هەیە بە حکومەت لەروی داراییەوە بەپێی بۆچونی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق، بەڵام رێکخستنی ئەم بابەتە لەپەرلەمان دا جۆرێک لە متمانەی بۆ موچەخۆران دروست دەکرد و مافەکانیانی لەژێر رەحمەتی حکومەت دەردەکرد، بەپێچەوانەی ئێستاوە کە فەرمانبەران لەدۆخێکی نائارامی داراییدان و ترسیان لە بڕینی دەرماڵەکانیان هەیە.
دەقی مادەی (٥) کە لەسەرەوە نوسراوە حکومەتی پابەند کردوە بە هەمواری گشت دەرماڵەکان، لێرەدا دو پرسیار دروست دەبێت: یەکەم، ئایا بەپێی ئەم مادەیە حکومەت دەسەڵاتی بڕینی چی دەرماڵەیەکی هەیە؟ دوەم، ئایا مەبەست چیە لە رێکخستنەوەی دەرماڵەکان؟
بۆ وەڵامی پرسیاری یەکەم دەبێت جیاوازی بکەین لە نێوان چەند جۆرێک لە دەرماڵەدا، دەرماڵەیەک هەیە بە یاسا دراوە و چەسپێنراوە بە رونی، دەرماڵەیەکی تر بە رێنمای دراوە، ئەمەی کۆتاییش دو جۆری هەیە: دەرماڵەیەک بە رێنمایی دراوە بە هەمو شایستەیەک، لەگەڵ دەرماڵەیەک کە هەر بە رێنمایی دراوە بە موچەخۆرانی ناوچەیەک یان دامەزراوەیەکی دیاریکراو بەتەنها و نەدراوە بە ئەوانی تر .
سەبارەت بەودەرماڵانەی کە بە یاسا دراون ئەوە ئەنجومەنی وەزیران دەسەڵاتی دەستکاریکردنی نیە، چونکە رێنمایی هەرچەند پشت بەست بێت بە یاساش، بەڵام توانای هەمواری یاسای نیە، ئەمەش وەک دەوترێت ئەلف و بێی زانستی یاسایە کە لە هەرەمی یاسایی دا رێنمای و تەعلیمات کە یاسای فەرعی پێدەوترێت لە خوار یاسای ئاساییەوەن کە لە پەرلەمانەوە دەردەچێت، کەواتە ئەم مادەیە تەنها پابەندی دەسەڵاتی جێبەجێکردنی کردوە بە جێبەجێ کردنی بنەماکانی دادپەوەری لە رێکخستنەوەی دەرماڵەکاندا.
لێرەوە دەڵێین ئەگەر حکومەت نیەتی بڕینی ئەو دەرماڵانەی هەبێت کە بە یاسا جێگیرکراون ئەوا دەبێت لە رێگەی پەرلەمانەوە و بە هەمواری یاسای پەیوەندیدار ئەنجامی بدات، بۆ نمونە: لە یاسای راژەی زانکۆێی ژمارە (٢٣) ساڵی (٢٠٠٨) دەرماڵەی نازناوی زانستی و خۆتەرخانکردنی زانکۆیی بۆ مامۆستایانی زانکۆ دانراوە، ئەم جۆرە لە دەرماڵە تەنها پەرلەمان بە هەمواری یاسای ناوبراو دەتوانێت دەستکاری بکات، هەروەها دەرماڵەی بروانامە یان دەرماڵەی شوێنی جگرافی بە یاسای ژمارە ٢٢ی ساڵی ٢٠٠٨ دیاریکراوە.
ئەو دەرماڵانەی کە بەرێنمایی (یاسای فەرعی) دیاریکراون، ئەوجۆرەن کە حکومەت دەتوانێت دەستکاری بکات، چونکە خۆی سەرچاوەی پێدانی ئەو مافەیە و هەرخۆشی دەتوانێت هەمواری بکات، بۆ نمونە: دەرماڵەی مەترسی کە بە رێنمایی وەزارەتی دارایی دیاری کراوە دەتوانرێ هەر بە رێنمایی هەموار بکرێت.
سەبارەت بە وەڵامی پرسیاری دوەم کە بریتیە لە مانای رێکخستنەوە لەژێر سایەی بنەماکانی دادپەروەریی دا، لێرەدا وەک وتمان دو جۆر دەرماڵە هەیە، یان ئەو دەرماڵەیە بۆ هەمو فەرمانبەرێکە کە هەمان ناونیشانی کاری هەبێت، بەڵام لە واقعدا نەدراوە بە هەندێک لە فەرمانبەران، بۆ نمونە دەرماڵەی مەترسی یاسایی لە هەندێک دەەمەزراوەدا دراوە بە پسپۆڕانی یاسایی و لەهەندێکی تردا نەدراوە، ئەمە نادادپەروەرییە و مەبەستی سەرەکی لە رێکخستنەوە ئەم بوارەیە، واتە حکومەت پابەندە بەوەی ئەو دەرماڵەیە بدات بە هەر فەرمانبەرێک کە هەمان ناونیشان و مەترسی هەیە، ئەمەش گونجاوە لەگەڵ بنەماکانی دادپەروەری دا.
جۆرێکیتر لە دەرماڵە هەیە تەنها دراوە بە فەرمانبەرانی دامەزراوەیەکی دیاریکراو بەهۆی دۆخێکی دیاریکراوەوە کە لە ناوچەکە یان دامەزراوەکە بونی هەیە، بۆ نمونە دەرماڵەی هاندان کە بە تەنها دەدرێت بە مامۆستایانی زانکۆی زانکۆ نوێیەکان وەک زانکۆی گەرمیان و راپەرین و هەڵەبجە و چەرمۆ زانکۆ نوێیەکانی تر بەپێچەوانەی زانکۆ گەورەکانەوە کە ئەم دەرماڵەیەیان پێنادرێت وەک زانکۆی سلێمانی و زانکۆی سەڵاحەدین و .... لێرەدا دەڵێین لە پێدانی دەرماڵەی هاندان بە زانکۆ نوێیەکان رەچاوی بنەماکانی دادپەروەی کراوە، چونکە ئەرکی مامۆستا تەنها وانەوتنەوە نیە، بەڵکو توێژینەوەی زانستی ئەرکێکی سەرەکی مامۆستای زانکۆیە، لە راستی دا ئەو زانکۆ نوێیانە سەرچاوەی زانستی زۆر کەمە لە بەردەست توێژەردا، ئەمەش وا دەکات توێژەر بۆ پەیداکردنی سەرچاوەی زانستی ئەرک بکێشێت و لە شارەکانی تری وەک سلێمانی و هەولیر بە دەستیان بخات، جگە لەمەش ئەو زانکۆ نوێیانە پێویستیان بە ئەزمون و زانستی مامۆستایانی زانکۆ گەورەکانە، بەمەش دەکرێت دەرماڵەی هاندان پاڵنەرێک بێت بۆ گەشەدان بەو زانکۆ نوێیانە.
لێرەوە دەڵێین ئەمجۆرە لە دەرماڵە راستە بە رێنماییی دراوە و تەنها بە هەندێک زانکۆ دراوە، بەڵام لەبەرئەوەی پێویستیەک پاڵنەری پێدانی بوە و هاوتا بوە لەگەڵ بنەماکانی دادپەروەری دا، وەک لە سەرەتا باسمان کرد دادپەروەری بەمانای یەکسانی نیە، بەڵکو بریتیە لە پێدانی ماف بە خاوەنەکەی بەپێی قورسایی ئەو ئەرکەی لە ئەستۆیەتی، لەدەرئەنجامی ئەم راڤەیەدا دەڵێین: بڕینی ئەوجۆرە لە دەرماڵە ناکۆک و پێچەوانەی بنەماکانی دادپەوەرییە و بەمەش ئەو رێنماییەی کە دەردەچێت پێچەوانەی رۆحی یاساکە دەبێت.
خوێندنەوە و هەڵسەنگاندنی ئەکادیمی و زانستی دەبێت بێلایەنانە بێت و لایەنی خراپ و باشی لەخۆبگرێت، لەم روانگەیەوە دەمەوێت ئاماژە بەخاڵێکی ئیجابی ئەم یاسایە بدەم، ئەویش بریتیە لەوەی: ئەم یاسایە دەستی خستوەتە سەر گەندەڵییەکی زۆر و بەهەدەردانێکی زۆر لە سامانی گشتی کە بریتیە لە سودمەندبونێکی زۆری ناشایستە و نایاسایی کە لە کۆمەڵگادا بە (بندیوار) ناوزەند کراون.
لە راستی دا ئەوانە کۆمەڵە کەسانێکن مافی خۆیانە بە شێوەیەکی یاسایی سودمەندبن، بەڵام ئەمان دوجار قوربانین، یەکەم: کەوتونەتە بەر لۆمەی کۆمەڵگا، دوەم: ئەوان تاوانبارنین، بەڵکو تاوانبار حکومەتە کە بە نایاسایی سودمەندی کردون.
ئەم کەیسە دو کێشەی تێدایە، یەکەم: دامەزراندیانە بە نایاسایی، دوەم پێدانی پلەی نایاساییە، واتە ئەگەر گریمانە بکەین بڕیاری دامەزراندیان یاسایی بێت، ئەوە پلەکانیان نایاسایی و ناشایستەیە. بۆ نمونە: بۆ ناونیشانی بەڕێوەبەری جێبەجێکار پێویستە لانیکەم ١٧ ساڵ خزمەتی وەزیفی هەبێت، لەکاتێکدا ئەم ناونیشانە دراوە بەبێ رەچاوکردنی ساڵانی خزمەت، سەرەڕای ئەوەی کە ئاماژەمان بەوەدا کە ئەم خاڵە لایەنی باشی یاساکەیە، بەڵام لە بنەڕەتدا ئەرکی لایەنە پەیوەندیدارەکانە کە لیستی موچەخۆران لە ناشایستەکان پاک بکەنەوە، ئەو دامەزراوانەی کە ئەرکیانە لەسەر ئەم کەیسە بەدواداچون بکەن پەرلەمان و داواکاری گشتیە، پەرلەمان حورمەتی شکێنراوە بە مەبەست و داواکاری گشتییش خۆی بەشێکە لە دەسەڵاتی جێبەجێ کردن، بۆیە توانای لێکۆڵینەوە و بەدواداچونی نیە مەگەر لەسەر راسپاردەی خودی حکومەت خۆی، وەک لەم دۆخەی پەتای کۆرۆنادا دەیبینین.
سەبارەت بەهەڵوەشانەوەی دامەزراندنە نایاساییەکان ئەوە یاسادانەر پشتبەست بە بنەمای مافی بەدەستهاتو (حقوق المکتسبة) حیمایەی کردون، بەڵام حکومەتی پابەند کردوە بە کەمکردنەوەی پلە و ناونیشانی وەزیفیان بۆ پلەی گونجاو لەگەڵ خزمەتی فیعلی دا. لێرەوە دەڵێین ئەم حوکمە گونجاو و تەبا نیە لەگەڵ بنەماکانی دادپەروەری دا، چونکە بنەمای مافی بەدەستهاتو کاتێک کاری پێدەکرێت کە لە بنەڕەتدا دامەزراندنەکەیان یاسایی و دروست بێت، لەهەمان کاتدا حکومەتی پابەند کردوە بە لێسەندنەوەی پلە و مافی ناشایستە بەشێوەیەک بگونجێت لەگەڵ خزمەتی فیعلی دا، ئەمەش هاوتەریبە لەگەڵ ئەو کورتەیەی کە باس کرا لەسەر دادپەروەری.
ئەوەی پەیوەندی بە مافی خانەنشینیەوە هەیە بە تایبەت خانەنشینی پەرلەمانتاران، دو تێبینیمان هەیە: یەکەم، دادپەروەرترین یاسا لەم بوارەدا بریتیە لە یاسای خانەنشینی یەکگرتو ژمارە (٩)ی ساڵی (٢٠١٤)ی عێراق، نەک ئەو شێوازەی کە لەم یاسایەدا جێگیرکراوە. دوەم، لە برگەی (٤)ی ماددەی (٧)ی یاساکەدا هاتوە کە دەڵێت: پەرلەمانتار بۆی هەیە دەستبەرداری مافی خانەنشینی بێت بەمەرجێک لەماوەی (٣٠) رۆژدا لەبەرواری بەرکاربونی ئەم یاسایەوە داواکاری پێشکەشبکات. ئەم حوکمە دو هەڵەی یاسایی تێدایە، لەلایەکەوە تەنها ماوەی (٣٠) رۆژی دیاریکردوە بۆ دەستبەرداربون لە مافی خانەنشینی، لەکاتێکدا ماف لەهەر کاتێکدا بێت خاوەنەکەی دەتوانێت "تنازلی" لێ بکات. لەلایەکی ترەوە باسی دەستبەرداربون (تنازل) لەمافێک دەکات کە هێشتا بەدەستنەهاتوە بۆ ئەوانەی کە ئێستا پەرلەمانتارن، ئەوەش هەڵەیەکی یاسای رونە، چونکە مافێک هێشتا بەدەست نەهاتبێ نابەخشرێت (فاقد شئ لا یعطی).
سەبارەت بەو خانەنشینیانەی کە بەنایاسایی رێکخراون و پلەی ناشایستەیان پێدراوە، یاسادانەر لە مادەی ١ی یاساکەدا حکومەتی پابەند کردوە بە هەڵوەشانەوەی ئەوانەی کە نایاسایین و کەمکردنەوی ئەوانەی کە پلەی ناشایستەیان پێدراوە، لێرەدا یاسادانەر کەوتوەتە دژیەکیەکی یاساییەوە، لە دامەزراندنی نایاسایی فەرمانبەران دا (بندیوارەکان) پێیوایە ئەوە مافی بەدەستهاتوە و نابێت پێشێل بکرێت، بەڵام لێرەدا دەڵێت دەبێت هەڵبوەشێتەوە، واتە خانەنشینی نایاسایی بە مافی بەدەستهاتو ئەژمار نەکردوە، لەکاتێکدا هەردوکیان یەک حکومی یاساییان هەیە کە بطلانە (ما یبنی علی باطل فهو باطل).
سەبارەت بە بڕیاری حکومەت بەکەمکردنەوەی %٢١ی موچەی شایستەی موچەخۆران، دەڵێین ئەم بریارە سەرپێچی یاسایە و تەنانەت سەرپێچی خودی یاسای چاکسازییە کە ئاماژەمان پێدا، چونکە وتمان کە سەرەڕای کەموکورتیەکانی یاسای چاکسازی، بەڵام هەربەپێی ئەم یاسایە رێگە بە بڕینی موچە نەدراوە و حکومەت "تفویض" نەکراوە بۆ بڕیارێکی لەمشێوەیە، بۆیە ئەگەر دەسەڵاتێکی دادوەری سەربەخۆ و بێلایەن و بەهێز هەبێت، دەکرێت لەرێگەیەوە ئەم بڕیارە نایاساییە هەڵبوەشێنرێتەوە کە لە بنەڕەتدا بڕیارێکی پوچەڵە لە روی یاساییەوە.
لەکۆتاییدا هیواخوازین کە چاکسازی جیدی و راستەقینە لە سەرجەم سێکتەرەکانی هەرێم دا بکرێت نەک بە بڕینی موچەی شایستەی موچەخۆران. دوپاتیشی دەکەینەوە کە چاکسازی ئیرادەیەکی سیاسی جدی دەوێت نەک یاسایەکی تایبەت، چونکە یاساکانی تر رێگەیان بە گەندەڵی نەداوە، بەڵکو ئەوە حکومڕانانن کە بەپێچەوانەی یاسا سامانی گشتیان بەهەدەر داوە و دەسەڵاتی یاسادانان و داواکاری گشتی بێدەنگیان هەڵبژاردوە.
-radiodang