بە پێی بۆچوونی هەردوو بیرمەند جۆن لوك و مۆنتیسكۆ بنەماكانی دیموكراسی، بریتییە لە رەزامەندیی هەڵبژاردن و حوكمی زۆرینەی دەنگی بەدەستهاتوو، لەگەڵ پایەكانی مافی مرۆڤ و مافی ژن و…هتد. ئەم شێوازە كلاسیكییە لە وڵاتانی یەك نەتەوەدایە، بەڵام پاش ئەوەی دیموكراسی لە دەوڵەتی فرەنەتەوە لەبەرامبەر مافی كەمەنەتەوەكاندا شكستی هێنا، جۆرێكی تر لە دیموكراسی سەریهەڵدا ئەویش دیموكراسی تەوافوقییە، هەربۆیە ئارنت لیبهارت دەڵێت: «دیموكراسیی تەوافوقی زەرورەتی بەڕێوەبردنی دەوڵەتە فرەنەتەوەكانە». واتە ئەو نەتەوە جیاوازانەی لە سنووری یەك دەوڵەتدا دەژین، ناتوانن لە ژێر سایەی دیموكراسییدا بگەن بە سەرجەم مافەكانیان، چونكە هەمیشە حوكمی زۆرینە زاڵ دەبێت.

بیرمەندە سیاسییەكان دوو چارەسەریان بۆ ئەم گرفتە داڕشتووە: یەكەم، فیدراڵیی یان مافی ئۆتۆنۆمی بۆ كەمە نەتەوەكان، وەك ئەزموونی ئەمریكا لە 50 ویلایەت و ئەڵمانیا لە 16 ویلایەت پێكهاتوون.

دووەم، دیموكراسی تەوافوقی كە لەدوای دووەمین جەنگی جیهانی هاتەئاراوە، پاش داننان بە كەموكورتی دیموكراسی لە پاراستنی مافی كەمەنەتەوەكان، وەك بەلجیكا و سویسرا و هۆڵەندا و كەنەدا و نەمسا.

لەو روانگەیەوە، دەمەوێت بێمە سەر باسی عیراق، وەك دەبینین كورد وەك نەتەوەی دووەم بەهۆی حوكمی زۆرینەی عەرەبەوە لە پەرلەمانی عیراق، ساڵ بە ساڵ مافەكانی لە قاڵب دەدرێن.

لەساڵی 2020 دووجار بەبێ رەزامەندیی فراكسیۆنە كوردستانییەكان یاساكان تێپەڕێنران.

لە 5 كانوونی دووەمی 2020 بڕیاری دەركردنی هێزە بیانییەكان لە عیراق بەبێ رەزامەندیی فراكسیۆنە كوردستانییەكان و بەشێك لە فراكسیۆنە سوننە مەزهەبەكان تێپەڕێنرا.

هەروەها لە 12 تشرینی دووەمی 2020 پڕۆژە یاسای پڕكردنەوەی كورتهینانی دارایی تێپەڕێنرا كە سەرەتا ئاماژە بەوە درا كە زیان بە ئابووریی هەرێم دەگەیەنێت.

بە پێی دەستووری ساڵی 2005، سیستم لە عیراقدا، كۆماری عیراقی فیدراڵی فرەییە. واتە دان نراوە بە بوونی چەندین نەتەوە لە عیراقدا، بەڵام عیراق نەبۆتە ئەمریكا و ئەڵمانیا لە پاراستنی دیموكراسیدا. بەڵكو حوكمی زۆرینە لە پەرلەماندا بۆتە هۆی زەوتكردنی مافی كەمینەكان.

بەمجۆرە بەگوێرەی بۆچوونی بەشێك لە چاودێرانی سیاسی عیراقی ئێستا بەرەو دیكتاتۆرییەتی زۆرینە دەڕوات. بۆ نموونە فراكسیۆنە كوردستانییەكان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق تائێستا نەیانتوانیووە كار بكەن بۆ جیبەجێكردنی مادەی 140، كە ماددەیەكی دەستوورییە، لەبەرامبەردا هەوڵ هەیە بۆ بەتاڵكردنەوەی ئەو ماددەیە یان لابردنی لە دەستووردا.

لەساڵی 2020دا دووجار بڕیار لە ئەنجومەنی نوێنەران بەبێ رەزامەندیی فراكسیۆنە كوردستانییەكان تێپەرێندرا، كار گەیشتە ئەوەی تكاو داوا لە فراكسیۆنی زۆرینە بكرێت بۆ لێكتێگەیشتن. ئەی چارەسەر بۆ سنوورداركردنی ئەم جۆرە لە حوكمی زۆرینە چییە؟

عیراق پێویستی بە دیموكراسیی تەوافوقییە. ئەو ساڵانەی سەرۆك مام جەلال سەرۆك كۆماری عیراق بوو، بە تواناو دیپلۆماسێتی و پێگەی بەهێزی كەسیی خۆی، توانیبووی بە تەوافوق هاوسەنگی نەتەوە جیاوازەكانی عیراق رابگرێت. بەڵام دوای ئەو عیراق وەك خۆی نەماوەتەوە، چونكە تەوافوقی تێدا نەماوە.

لەو روانگەوە بیرمەندی سیاسیی هۆڵەندی ئارنت لیبهارت ( Arend Lijphart ) چوار پایەی داناوە بۆ دیموكراسیی تەوافوقی:

1-حكومەتی هاوپەیمانی، واتە هاوپەیمانیی نێوان پارتەكانی زۆرینە و كەمینە لە هەرێمی كوردستان بە حكومەتی بنكە فراوان ناونراوە.

2-بەپێی دەرئەنجامی هەڵبژاردن دانانی رێژەی پشك لە وەزارەت و یەكە ئیدارییەكان.

3-دانانی مافی ڤیتۆ بۆ نەتەوەی زۆرینە و نەتەوەی كەمینە، بۆ رێگریی لە قۆرغكردنی بڕیار.

4-فەراهەمكردنی مافی بەڕێوەبردنی خۆجێیەتی بۆ هەمووان.

ئەگەر سەرنج بدەین خاڵەكانی یەكەم و دووەم و چوارەم تا راددەیەك كاری پێدەكرێت، ئەوەی ماوەتەوە خاڵی سێیەمە و جێی سەرنجە مافی ڤیتۆیە، مەبەست لەو مافە بۆ نەتەوەیە نەك حزب، واتە مافی ڤیتۆ بۆ كوتلەی نەتەوەییە نەك كوتلەی حزبی. لەبەرئەوەی لە عیراقدا كێشە و گرفتی سیاسی و جوگرافی و ئابووریی و كۆمەڵایەتی و ئایینی لە نێوان نەتەوەكانی عیراقدا هەیە و لە رووی سیاسیی و هۆشیارییەوە نەگەیشتوونەتە ئەو ئاستەی جیاوازیی و بوونی ئەوی دی قبووڵ بكەن، پێویستمان بە مافی ڤیتۆ هەیە، بوونی مافی ڤیتۆ فراكسیۆنەكان ناچاردەكات بگەنە تەوافوق پێش دەنگدان لەسەر هەر بڕیارێك لە پەرلەمان.

هەربۆیە پێویستە كورد باشتر لەحوكمی زۆرینە لە پەرلەمانی عیراق ورد بێتەوە و لە خۆی بپرسێت و پلانی هەبێت تا ئەوەی لە 2020 روویدا لە 2021 دووبارە نەبێتەوە، ئەمەش بە پلەی یەكەم بە دروستكردنی ئەنجومەنی فیدرالی واتە پەرلەمانی دووەم دەبێت كە لە دەستووردا ئاماژەی بۆكراوە و شتێك نییە لەدەرەوەی دەستوور.

هێشتا پەیوەندیی نێوان هەرێم و بەغدا نەگەیشتۆتە ئاستی سەقامگیریی و بەیاساییكردنی هەموو پرسە ئابووریی و سەربازیی و سنووریی و ئیدارییەكان، بۆیە ململانێ بەردەوامە.

-knwe